اخلاق در قرآن (معارف قرآن 7) جلد سوم

وزيري، گالينگور، 368 صفحه، چاپ اول 1384، چاپ هشتم 1394

اين كتاب بخش هفتم از سلسله دروس تفسير موضوعى قرآن كريم است، كه در 3 مجلد، به قلم حجة الاسلام محمدحسين اسكندرى تحقيق و نگارش يافته است. انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى(رحمه الله) در بهار 1376 اين كتاب را با تيراژ 5000 نسخه به چاپ رسانده است.

همان گونه كه گذشت، مباحث بخش ششم ناظر به قرآن شناسى بود. در آن مقام ثابت شد كه والاترين هدف قرآن كريم، تزكيه و تعالى اخلاقى انسان است. اينك در بخش هفتم به تفصيل، به اين امر پرداخته مى شود.

استاد در مباحث اخلاقى قرآن نيز طرحى نو براى دسته بندى موضوعى آيات دارند. بر اين اساس، پس از طرح مباحث مقدماتى و فلسفى در باب اخلاق، اخلاق انسانىِ مورد نظرِ قرآن را در سه بخش اخلاق الهى، اخلاق فردى و اخلاق اجتماعى به بحث مى گذارند. به اين ترتيب، مجموع مباحث اخلاق در قرآن، در چهار بخش تدوين يافته است: بخش اول به مفاهيم و كليات اخلاق ـ كه همان مباحث مقدماتى است ـ مى پردازد; بخش دوم اخلاق الهى را برمى رسد;¹ بخش سوم درباره اخلاق فردى است كه در جلد دوم گرد آمده; و بخش چهارم اخلاق اجتماعى را پژوهيده، كه جلد سوم را به خود اختصاص داده است.

در بخش مفاهيم و كليات، اين مباحث مطرح شده است: اصول موضوعه در علم اخلاق (اصولى مانند اختيار و تأثيرپذيرى انسان); ويژگى هاى مفاهيم اخلاقى; مفاهيم عام اخلاقى در قرآن; تفاوت نظام اخلاقى اسلام با ديگر نظام هاى اخلاقى; اساس ارزش اخلاقى در اسلام; عوامل كلى سقوط (هواى نفس، دنيا و شيطان).

در بخش اخلاق الهى مباحث زيبا و پرتأثيرى درباره رابطه انسان با خدا، ارزش معرفت خدا و راه كسب آن، موانع معرفت (حس گرايى، تقليد، اعتماد به ظن، و علاقه افراط آميز به ماديات)، و آثار روانى و رفتارى معرفت خداوند طرح شده است.

در بخش اخلاق فردى (جلد دوم كتاب) مباحثى ارزنده همراه با نظرياتى بديع به چشم مى خورد:

معناى رابطه انسان با خود: استاد در اين قسمت، ابتدا به بررسى و نقد نظرات متفكران اسلامى در اين باره مى پردازند; براى نمونه نظراتى كه اين رابطه را به «رابطه روح با بدن» يا «رابطه من سفلى با من علوى» يا «رابطه من فردى با من اجتماعى» معنا مى كنند. ايشان سپس نظر خود را كه ايده تازه اى به شمار مى رود طرح مى فرمايند. در نظر استاد مقصود از رابطه انسان با خود، رابطه شئون و ابعاد نفس انسانى با يكديگر است.

گرايش هاى اصلى نفس انسانى: چون انديشمندان مسلمان يا غير مسلمان در اين باره نظر قاطعى ابراز نكرده اند، استاد طرحى ابتكارى و تازه ارائه مى دهند كه بر اساس آن، نفس به يك هرم سه بعدى تشبيه شده است. اين ابعاد عبارتند از: بعد آگاهى و شناخت، بعد قدرت و توانايى (اراده)، و بعد محبت (دست كم حب نفس). البته ممكن است بعدها ابعاد ديگرى كشف شود و به اين سه بعد افزوده گردد.

هركدام از اين سه بعد با نفس انسانى و نيز با خداوند متعال نسبتى دارند; يعنى يك حالت جذب نفس به مبدأ هستى در آنها نهفته است كه در صورت تكامل نفس، اين حالت بيشتر درك مى شود. اين ابعاد سه گانه بر همديگر نيز تأثير و تأثر دارند.

در بخش اخلاق اجتماعى (جلد سوم كتاب) مهم ترين بحث ها از اين قرارند:

كليات بحث: نظر قرآن درباره جامعه گرايى و جامعه گريزى.

ملاك هاى كلى در اخلاق اجتماعى: مهم ترين اين ملاك ها عبارتند از: عدل، احسان، تقدم مصالح معنوى بر منافع مادى.

خانواده: رابطه انسان با همسر و فرزندان و اعضاى خانواده.

جامعه: در ضمن اين بحث درباره مفهوم ولايت از نظر قرآن، مصاديق ممنوع ولايت از منظر قرآن، حضرت ابراهيم(عليه السلام) به منزله الگوى زيباى ولايت از نگاه قرآن گفتوگو مى شود.

عدالت و ظلم: نقد نظريه هاى حقوق طبيعى و قرارداد اجتماعى در باب عدالت و ظلم، و ارائه و اثبات نظريه قرآن كريم در اين باب.

مباحثى در باب اصلاح و افساد: معنا و مقصود از اصلاحات در قرآن.

آداب معاشرت اسلامى در قرآن.

بحث اخلاق بين المللى: مباحثى از قبيل احسان به غير محارب، حق دفاع از خويشتن فردى و دينى، جهاد ابتدايى و شرايط و اهداف آن، با نظر به شبهات مطرح در اين زمينه ها و پاسخگويى به آنها.

از جمله ويژگى هاى اين كتاب آن است كه بر ادله مورد اتفاق فريقين (شيعه و سنى) تأكيد مىورزد، و مدعاهاى خود را با اين ادله مشترك و مقبول ميان همه مسلمانان اثبات مى كند.

1. اين دو بخش در جلد اول اين كتاب تدوين شده است.