بسم الله الرحمن الرحيم‏

راز و نياز

«حقيقت توبه»

آن چه پيش رو داريد گزيده‏اي از سخنان حضرت آية اللّه علامه مصباح يزدي(دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبري است كه در تاريخ 24/06/86 هم زمان با سوم ماه مبارك رمضان 1428 ايراد فرموده‏اند. باشد تا اين رهنمودها چراغ فروزان راه هدايت و سعادت ما قرار گيرد.

مناجات تائبين

اولين مناجات از اين مناجات‏هاي پانزده‏گانه صحيفه سجاديه مناجات تائبين است. كلمه توبه در لغت عربي به معني بازگشت است. اما در عرف و ادبيات ما هر بازگشتي را توبه نمي‏گويند. بازگشت از راه خطا به راه صواب؛ اين توبه‏اي است كه به انسان نسبت داده مي‏شود. در قرآن كريم كلمه توبه به خدا هم نسبت داده شده است. توبه وقتي به عبد نسبت داده مي‏شود با «الي»؛ (تاب الي الله) و وقتي به خداي متعال نسبت داده مي‏شود با «علي»؛ (تاب عليه) متعدي مي‏شود. در اصل معنا هر دو به معني رجوع است منتها توبه عبد اين است كه از گناه به صواب رجوع مي‏كند و توبه خدا بر عبد اين است كه رحمتش را به عبد باز مي‏گرداند. در ترجمه فارسي «تاب عليه»؛ را توبه پذيرفتن معنا مي‏كنند ولي اصل معنايش اين است كه خدا رحمتش را به آنها برمي‏گرداند.
در معني توبه اين نكته لحاظ شده است كه انسان بايد به طرف خدا برود. فطرت اصلي‏اش اقتضا مي‏كند كه به سوي خدا حركت كند. وقتي كه در اين مسير فطري انحراف پيدا مي‏شود توبه اين است كه به راه راست برگردد.
اين بازگشت از لغزش به حكم عقل براي هر انساني ثابت است. وقتي عقل توجه پيدا كند به اين‏كه آدم راه عوضي رفته مي‏گويد: بايد برگردد. اما اين‏كه اين وجوب، وجوب شرعي است يا وجوبي كه عقل وجوب آن را كشف مي‏كند، بحث‏هايي كلامي است كه پرداختن به جزئيات اين بحث اكنون خيلي ضرورت ندارد.

اراده توبه

بايد توبه كرد؛ خيلي وقت‏ها خوشمان نمي‏آيد كه اين حرف‏ها را بشنويم! اگر فكر كنيم مي‏فهميم كه بايد دست از گناه كشيد و از راه خطا برگشت. هم عقل مي‏گويد و هم شرع. اما بسياري از اوقات آدم حال و انگيزه‏اي قوي براي توبه پيدا نمي‏كند. چه كار بايد كرد تا آدم اراده توبه پيدا كند؟ و چرا در حال عادي از انسان چنين اراده‏اي بر نمي‏خيزد؟ توبه چگونه شروع مي‏شود؟ چه چيز مانع از توبه كردن مي‏شود؟
بدون شك توبه يك حالت اختياري است و هيچ كس مجبور نمي‏شود توبه كند. كار اختياري تابع اراده آدم است. بايد اراده كنيم كه توبه كنيم. اما اراده گزافي نيست. اين جور نيست كه هر وقت براي هر كاري دلش خواست اراده كند. اراده بعضي چيزها خيلي ساده است و مقدماتي ندارد. راحت مي‏توانم حرف بزنم يا سكوت كنم. خيلي مؤونه‏اي ندارد. نه توابع زيادي دارد و نه آثار زيادي بر آن مترتب مي‏شود. ولي همه اراده‏ها اين طور نيست.

مقدمات اراده

وقتي ما در حالات خودمان دقت كنيم و اراده‏مان را بكاويم، مي‏بينيم اراده يك كاري كه پيدا مي‏شود مقدماتي دارد. اگر اين مقدمات پيدا بشود اراده از انسان سر مي‏زند. اگر اين مقدمات نباشد اراده هم تحقق پيدا نمي‏كند. معمولاً اراده به اين شكل تحقق پيدا مي‏كند كه ابتدا آدم چيزي را مي‏داند يا اگر نمي‏دانست ياد مي‏گيرد، فرض بفرماييد به طور اتفاقي پيچ راديو را باز مي‏كنيد از راديو كه دارد راجع به خوراكي‏ها صحبت مي‏كند كه خوردن سبزيجات و ميوه‏ها چقدر مفيد است ياد مي‏گيريد؛ يا مي‏دانستيد اما فراموش كرده بوديد و توجه نداشتيد. تصميم مي‏گيريد امشب افطار نان و پنير و سبزي بخوريد. يا در غذايتان سبزي باشد يا از ميوه‏جات استفاده كنيد. مقدماتش از اين‏جا شروع شد كه شما توجه پيدا كرديد به فايده سبزي خوردن. اين قدم اول است كه آدم بداند كاري مفيد است. اما گاهي آدم چيزي را ياد مي‏گيرد ولي بعد امور ديگري مانع مي‏شود و فراموش مي‏كند. وقت غذا خوردن كه مي‏بيند چلوكباب فعلاً آماده است و غذاي لذيذي است يادش مي‏رود كه بنا بود سبزي بخورد.
پس قدم دوم اين است كه چيزي را كه آدم مي‏داند تا موقع عمل در ذهنش نگهدارد و در ذهنش زنده باشد. شرط ديگري هم دارد كه تكويني است و آن اين است چيزي كه آدم فايده‏اش را مي‏داند، ميلي هم به انجام آن داشته باشد؛ در غير اين صورت باز انگيزه انجام دادن آن را پيدا نمي‏كند.
ولي گاهي با اين كه مي‏دانيم يك چيزي فايده دارد، چندان كار مشكلي هم نيست، زحمتي هم ندارد، بي ميل هم نيستيم، ولي در عين حال انگيزه انجام آن كار را پيدا نمي‏كنيم. دقت كه بكنيم مي‏بينيم كار و يا يك ميل ديگري مانع از اين كار شده است. لذت ديگري غالب است. با اين كه هر دو هم حاضر است اما آن يكي را ترجيح مي‏دهد چون از آن بيشتر لذت مي‏برد. به طور طبيعي وقتي دو تا لذت براي انسان تزاحم داشته باشد مي‏رود سراغ آن لذتي كه بيشتر و قوي‏تر است.

چه كار بايد كرد؟

اگر بخواهيم توبه كنيم بايد چه كار كنيم؟ اول بايد بدانيم كه توبه چقدر خوب است بعد اين دانسته خودمان را در ذهن زنده نگهداريم و توجه به آن داشته باشيم. چيزي هم مزاحم اين نباشد. ولي با اين كه مي‏دانيم توبه خوب است ولي اقدام نمي‏كنيم. به امروز و فردا مي‏اندازيم و به اصطلاح «تسويف»؛ مي‏كنيم. شيطان ما را فريب مي‏دهد مي‏گويد: يك مقدار تأخير، حالا دير نمي‏شود. گاهي جوان‏ها مي‏گويند كه حالا وقت جواني‏مان است لذت خودمان را ببريم پير كه شديم توبه مي‏كنيم! سرّش چيست كه آدم اراده توبه كردن از او متمشي نمي‏شود؟ اول آن‏كه آن علم خيلي جدي نيست. آدم يقين ندارد و شيطان آدم را به شك مي‏اندازد؛ پس بايد سعي كنيم آن قدم اول را محكم برداريم. درست فكر كنيم و باور كنيم كه توبه كار خوبي است. سپس هميشه تا موقعي كه موفق به عمل شويم، اين فكر را زنده نگهداريم و نگذاريم فراموش بشود.
بعد ببينيم چه چيز مانع از اين مي‏شود كه توبه كنيم. دود سيگار دود كثيفي است، بدبو و متعفن است، همه پزشكان دنيا مي‏گويند ضرر دارد، در راديو و تلويزيون مي‏گويند و در روزنامه‏ها مي‏نويسند، اما ضررهاي گناه اين جور نيست. هر گناهي را ما باورمان نيست كه اين قدر بد است. مخصوصاً وقتي كه لذت‏هاي آني و لذت‏هاي شديدي هم دارد. اينجا باور كردن اين كه توبه حتماً چيز خوبي است و واجب است و بايد اين كار را انجام داد و ترك آن ضرر دارد، مقداري مشكل است. مثال من براي سيگار بود. كساني كه عادت به سيگار دارند خيلي سختشان است ترك كنند، اينجا خيلي سخت‏تر است؛ چون ضرر گناه محسوس نيست.
بسياري از گناهان است كه آدم ضرر آنها را به زودي درك نمي‏كند. ضرر آن‏ها را بيشتر از راه بيانات شرعي و آيات و روايات و يا دلايل عقلي و اين چيزها بايد بفهمد. بايد باور كند كه گناه ضرر دارد و متقابلاً مبارزه با گناه و توبه كردن اهميت زيادي دارد. گاهي ممكن است صد مرتبه صيغه استغفار را هم بخواند اما اراده توبه از او متمشي نمي‏شود چون در قدم اولش سست است. يقين ندارد كه گناهان واقعاً ضرر دارند.

پشيماني، اصل توبه

بعضي گفته‏اند اين دانستن خودش جزء توبه است. مرحوم فيض(ره) مي‏فرمايد: توبه از سه چيز تشكيل شده است: اول علم؛ علم داشته باشد به اين كه گناه زيان دارد و بر عكس توبه مفيد است. بايد يك حالت تألم و حال پشيماني هم پيدا كند كه چرا من كاري كردم كه اين همه ضرر داشت و بعدش تصميم بگيرد كه جبران كند.
ولي خود ايشان هم مي‏گويد: ظاهراً اين نكته دوم از لحاظ تحليل مفهومي قوي‏تر باشد كه توبه همان است كه آدم تصميم بگيرد كه ديگر گناه نكند و برگردد. وقتي بر مي‏گردد كه از كار قبلي‏اش پشيمان شده باشد. اصلاً توبه همان پشيماني است. مقدمه‏اي دارد و مؤخره‏اي. اول بايد بداند، بعد پشيمان شود و بعد تصميم بگيرد كه ديگر نكند.

اين پشيماني ندارد؟

به هر حال توجه به ضرر گناه و اين‏كه توبه مي‏تواند اثر گناه را جبران كند نقش بسيار مؤثري دارد. اگر آدم متوجه شود غذايي كه خورده است مسموم بوده، در گوارشش اثر سوء مي‏گذارد بعد سردرد مي‏گيرد و سپس مريض مي‏شود. اول چيزي كه براي آدم پيدا مي‏شود يك حالت تأثري است. ناراحت مي‏شود چرا چنين كردم چرا دقت نكردم تا غذايي سالم تهيه كنم. اگر باور داشته باشد كه آن غذا موجب مسموميتش شده، اين باور مريضش مي‏كند و چند روز از راحتي او كم مي‏شود خواه ناخواه پشيمان مي‏شود. حالا بعضي‏ها سريع التأثر هستند و خيلي زود ناراحت مي‏شوند و اوقاتشان تلخ مي‏شود. اما هر عاقلي وقتي بفهمد كاري كرده است كه برايش ضرر داشته از كار خودش پشيمان مي‏شود.
ما بايد باور كنيم كه گناه چيزي است كه سمي را وارد روح ما مي‏كند و خواه ناخواه يك بيماري روحي براي ما ايجاد مي‏شود. ممكن است قابل علاج باشد. خب هر بيماري بدني هم معمولاً قابل علاج است ولي اين باعث نمي‏شود آدم پشيمان نشود. اگر توجه پيدا كند با اين گناهي كه كرده است خيلي ضرر كرده؛ اول اين‏كه عمري را تلف كرده كه ديگر بر نمي‏گردد. ساعتي را كه به گناه پرداخته مي‏توانست به جاي آن به عبادتي بپردازد، خدمتي براي انساني انجام بدهد، به عيادت مريضي برود و... اما وقتش را تلف كرد و صرف گناهي كرد. نشست به تماشاي يك فيلم مبتذل. سرمايه‏اي را مفت آتش زد، اين پشيماني ندارد؟ سرمايه‏اي كه آدم مي‏توانست به فاصله يك ساعت عبادت يك قصر بهشتي براي خودش بخرد و الي الابد از آن استفاده كند اگر مفت از دست بدهد و آن را بسوزاند، پشيماني ندارد؟
اول اين‏كه عمر را سرمايه‏اي بايد بداند كه اگر از لحظه‏هاي از دست رفته آن درست استفاده مي‏كرد و قدر مي‏دانست حتي با دو ركعت نماز، پاداشش به حساب نمي‏آمد و با هيچ چيزي از لحاظ ارزش قابل مقايسه نبود. براي دو ركعت نماز پنج دقيقه وقت صرف كرديد اما پاداش اين تا بي‏نهايت براي شما در بهشت محفوظ است. اين بهاي پنج دقيقه وقت ماست!
دوم اين‏كه نه تنها اين را مفت از دست دادم بلكه در مقابلش چيزي خريدم كه آن بلاي جانم است، عذابي خريدم كه اگر اين عذاب جبران نشود الي‏الابد خواهد بود. در مقابل آن ثواب، عذابش هم همين‏طور است. عذاب اگر بماند و از آن گناه توبه نشود روز قيامت هميشگي خواهد بود.
به جاي اين كه از اين سرمايه سودي ببرم، زياني كردم كه اگر آن را جبران نكنم الي الابد دامنگير من خواهد بود. اگر به اين‏ها توجه كنم حتماً حالت پشيماني برايم پيدا مي‏شود و اگر آدم پشيمان شد اولين اثرش اين است كه فعلاً ترك كنم و ديگر مرتكب نشوم و بعد تصميم بگيرم كه بعداً هم انجام ندهم چون اين ضرر را هميشه خواهد داشت. بعد اگر كاري كه كردم آثارش هنوز باقي است، سعي كنم آثار آن را بر طرف كنم. مثلاً اگر نمازي را ترك كرده‏ام يا درست نخوانده‏ام، قضايش را به جا بياورم. اگر مال كسي را بي‏جا تصرف كرده‏ام بروم و جبرانش كنم؛ اين مي‏شود توبه.
در عين حال اگر بگويم خب، باشد، از فردا توبه مي‏كنم، نشانه اين است كه قضيه را جدي نگرفته‏ام، باورم نيست كه ضرر داشته است. اگر بدانم كه اين غذا مسموم است، مي‏گويم: امروز مي‏خورم و از فردا ديگر نمي‏خورم؟! هيچ عاقلي چنين كاري مي كند؟ مگر اين كه آنچنان انسان در دام شيطان اسير شده باشد يا آنچنان به آن عادت كرده باشد كه نتواند به راحتي آن را رها كند.

خدايا! مددي

به هر حال آن قدرتي كه ما داريم و تواني كه خداي متعال به ما داده در مقابلش هم عوامل مزاحمي وجود دارد. ولي مؤمن مي‏تواند از همان وقت بگويد: خدايا! به فريادم برس. اگر اين را جدي بگويد، در همان حال خدا به كمكش مي‏آيد. و اگر مثل ما شيعيان راه توسل به اولياي خدا را هم بلد باشد ديگر خيلي راهش آسان‏تر مي‏شود. بنابراين بعد از اين كه ما درباره ضرر گناهان فكر كرديم اولين قدمي كه بايد برداريم توجه به خداست. خدايا به ما كمك كن تا اين گناه را ترك كنيم، تا توبه كنيم. البته اگر اين حال را هم پيدا نكنيم اين جور نيست كه اصلاً نتوانيم ترك گناه بكنيم، ولي سخت است. اگر كمك و توفيق الهي شامل حال آدم بشود خيلي كارش آسان مي‏شود. اگر ما بفهميم گناهي كه مرتكب شديم چقدر قلب مقدس ولي عصر(عج) و قلب فاطمه زهرا(س) را ناراحت كرده است، انگيزه بيشتري پيدا مي كنيم كه زودتر ترك كنيم. غير از اين‏كه به خودمان ضرر زده‏ايم، كاري كرده‏ايم كه دل بزرگاني مثل ائمه اطهار (عليهم السلام) به درد بيايد. توجه به اين‏ها باعث مي‏شود كه انگيزه انسان براي تصميم بر ترك گناه و توجه قوي به خدا شود. اميدواريم به بركت توسل به اهل بيت خداي متعال توفيق توبه نصوح به همه ما مرحمت بفرمايد.