گفتار نوزدهم

وَاسْتَرْجِعْ سَالِفَ الذُّنُوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ وَكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ، وَتَعَرَّضْ لِلرَّحْمَةِ وَعَفْوِ اللَّهِ بِحُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ، وَ‌اسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَ‌الْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ؛ با پشيماني کامل و آمرزش‌طلبيِ بسيار از گناهان گذشته[ات] بازگرد و با بازگشتي شايسته [به درگاه خدا] خود را از رحمت و بخشش الهي برخوردار کن، و براي بازگشتِ شايسته، از دعاي خالصانه و مناجات در تاريکي‌ها کمک بگير.

امام‌ باقر علیه السلام بعد از اشاره به فضيلت‌ها و مقام‌هايي كه خداي متعال براي انسان مقرر فرموده است و راه‌هايي كه انسان را به اين كمالات مي‌رساند، گویا به اين نكته توجه مي‌كنند كه اين‌ سفارش‌ها برای آينده است؛ در حال حاضر چه کنیم تا نزد خداوند محبوب باشیم؟ چه کنیم که وظایفمان را بهتر انجام دهیم و از شر شیطان محفوظ بمانیم؟ و گذشته‌هایمان را چگونه جبران كنیم؟ حضرت در ادامه حدیث مي‌فرمايند، پرونده گناهان گذشته خود را بازخواني كن و در اين بازخواني، پشيماني راستين خود را از گناهان گذشته ابراز کن و بکوش بسیار استغفار كنی، و براي اينكه شايسته رحمت و عفو الهي شوي سعي كن برنامه‌ات را تغيير دهي و به‌سوي خدا بروی؛ و براي اينكه در اين كار موفق شوي از دعا و مناجات در تاريكي شب‌ها غافل نشو.

راه جبران گذشته

خوب است انسان ساعتي را به مرور و بازبيني گذشته خود اختصاص دهد و تاآنجاکه

ممکن است، در خلوت و تاريكي به اين کار بپردازد تا هيچ چيز توجه او را به خود جلب نكند. گناهانی را به ياد آورَد که از زمان مکلف‌شدن تاکنون مرتکب شده است و اگر امکان داشته باشد آنها را يادداشت كند؛ زيرا صِرف مرور گذشته كارساز نیست، و ازآنجاکه تعداد گناهان زیاد است دقت در آنها دشوار است. اگر از کسی که هفتاد سال زندگي کرده است درباره تعداد گناهانش بپرسید، بیش از بیست يا سی گناه در ذهنش مجسم نمي‌شود؛ اما اگر دقت کند چه‌بسا هر روز به همین میزان گناه کرده باشد. با ضرب هفتاد در تعداد روزهای سال و ضرب عدد حاصل در بیست سی گناه عدد بزرگی به دست خواهد آمد.

مرور و یادداشتِ گناهانی كه خيلي زشت و خجالت‌آور بوده‌اند و کسی دوست ندارد برای لحظه‌اي هم آنها را به یاد بیاورد، باعث می‌شود زشتی کارهای ناروا و کثرت گناهان انسان بيشتر در نظرش جلوه کند. آن‌گاه می‌تواند با خود بينديشد كه به‌جاي اين‌كارها چه كارهاي خوبي مي‌توانسته است انجام دهد كه هريك آمرزش گناهان یا ترفيع درجات او را به دنبال داشته باشد. گاه در چند دقیقه مي‌توان کار خیری را انجام داد که فرشتگان هم از عهده محاسبه ثوابش برنیایند. خداوند متعال چنین نیرویی به انسان داده است. پس ما باید به کارهای نیک علم داشته باشيم و براي انجام آنها همت کنيم. چه‌بسا با انديشيدن به کارهای خیری که امکان انجام آنها را داشته‌ايم، پشیمانی شدیدی بر ما عارض شود. مي‌توانيم با فکر‌کردن به کارهای زشتی که انجام داده‌ايم و با انديشيدن به ثواب‌ها و مقام‌هایی که ممکن بود از راه انجام دادن کارهای نیک به‌دست آوريم، خود را ارزیابی کنيم. حالتی که بر اثر این ارزیابی ممکن است برای انسان رخ دهد مانند حال سرمايه‌داري است كه می‌توانسته منافع زیادی کسب کند، اما يك‌باره همه اموالش آتش گرفته است. کسي که نه‌تنها از سرمایه فراوانش بهره‌اي نبرده است، بلكه كاري كرده است كه دارايي‌اش آتش بگيرد و خودش هم در اين آتش بسوزد، نهایت انفعال را حس خواهد کرد. تصور این وضعیت که بر اثر بازخوانی و محاسبه پرونده اعمال به وجود می‌آید، برای انسان نهايت پشيماني را به ‌دنبال خواهد داشت و زمینه توبه صادق را فراهم خواهد آورد. آن وقت است که با خود مي‌‌انديشد اگر عمر دوباره‌اي مي‌يافت، حتی لحظه‌اي را بیهوده تلف نمی‌کرد.

اکنون فرض کنید این فرصت در اختیار شما قرار گرفته است و عمری دوباره به شما بخشيده شده است؛ چراکه هنوز فرصت باقی است و نمی‌دانید چه زمانی از دنیا خواهید رفت. از همين حالا می‌توان توبه کرد و به‌جای صرف وقت در کارهای بیهوده و ناروا به اعمال صالح روي آورد.

درک تلخی گناه با چشيدن شیرینی مناجات

وقتي انسان به گناه عادت مي‌کند و شیريني گناه را مي‌چشد، به‌آساني نمي‌تواند تصميم بگيرد همه گناهانش را ترك کند و به‌کلی مسیر زندگي‌اش را تغییر دهد. البته هر قدر پشیمانی او شدیدتر باشد و بتواند مجسم کند که سرمایه‌اش را از دست داده است و کسی نیست که دستش را بگیرد و به او کمک کند، تصمیمش برای تغییر مسیر زندگی راسخ‌تر می‌شود.

امام باقر علیه السلام  می‌فرمایند پرونده گذشته‌ات را بازکن و شدت پشیمانی و ميل به استغفار را درياب. به دنبال پشیمانی، ميل به استغفار رخ خواهد نمود، و برای آنکه بتواني به عفو و رحمت الهی اميدوار باشی، مسیر زندگی‌ات را تغییر بده. برای اینکه بتوانی این تصمیم را عملی کنی، باید از دعا و مناجات در تاریکی بهره جویی. وقتي انسان تصميم بگيرد که ديگر گناه نکند، برای اینکه دوباره فريب شيطان در او اثر نکند و به گناه بازنگردد، باید از خدا کمک بخواهد و دست تضرع به بارگاه او دراز کند.

تغییر مسير زندگي، ترک گناهان، دل‌کَندن از دل‌بستگی‌ها و به‌سوي مسير خدا رفتن کار آساني نيست و نیاز به کمک دارد. انگيزه‌اي لازم است تا انسان از لذت گناه چشم بپوشد و در راه اطاعت خدا مشتاقانه ثابت‌قدم بماند. آنچه در این مرحله به انسان کمک مي‌کند و لذتی به او مي‌دهد که از لذت‌های گناهان برتر است، انس با خداست. در مناجات شعبانيه که از بافضيلت‌ترين مناجات‌های نقل‌شده از اهل‌بیت علیهم السلام به‌شمار می‌رود آمده است: الهِي لَمْ يَكُنْ لِي حَوْلٌ‏ فَانْتَقِلُ‏ بِهِ عَنْ مَعْصِيَتِكَ إِلّا فِي وَقْتٍ ايْقَظْتَنِي لِمَحَبَّتِك.‏(1)

1. علی‌بن‌موسی ابن‌طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنه، محقق/مصحح: جواد قیومی اصفهانی، ج3، ص298. «خدايا من توانایی دست‌برداشتن از گناه را نداشتم مگر در آن وقتی که تو محبت خود را به من چشاندی و من را با محبت خود بيدار کردي».

در این مناجات نه‌تنها انسان با معارف ناب اهل‌بيت علیهم السلام آشنا می‌شود، بلکه در کنار آن، شیوه مناجات‌کردن را هم می‌آموزد. حضرت می‌فرمایند خدایا، من نمی‌توانستم دست از گناه بردارم. جز هنگامی که مرا با محبت خودت آشنا کردی.

حقيقت این است که انسان تا لذت برتر و بالاتري کشف نکند، دست از لذت اندک برنمي‌دارد. لذت برتر، که سبب می‌شود انسان از لذت اندک دست بردارد، گاه فوری و نقد به انسان می‌رسد و گاه لذتی است مربوط به آینده که باید درباره آن بیندیشد. معمولاً قسم دوم جذاب نيست و انسان به لذت نقد تمایل بیشتری نشان می‌دهد تا لذت نسیه‌ای که بخواهد درباره رسیدن به آن بیندیشد. اگر خداوند قبل از فرا‌رسيدن قیامت، نوعی شيريني نقد را به انسان بچشاند و کام او را در همین دنیا به‌گونه‌اي شیرین کند که همه مزه‌هاي ديگر در مقابل آن رنگ ببازد و نوعی زيبايي‌ را به او بنمايد که همه زيبايي‌ها در مقابل آن ناچيز باشد، انسان به‌راحتي مي‌تواند از گناه چشم بپوشد. به همین دلیل است که امام باقر علیه السلام  مي‌فرمايند: وَاسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَالْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ.

اگر خداوند توفيق انس با خود را به انسان عنایت کند و انسان مزه مناجات با خدا را بچشد، به‌راحتی گناه را ترک می‌کند و از لذت آن چشم می‌پوشد. آیت‌الله ‌بهجترحمه الله فرموده بودند: «اگر سلاطين عالم مي‌دانستند چه لذتي در نماز هست، دست از لذت‌هاي سلطنت مي‌کشيدند». آنها نمی‌دانند نماز چه لذتی دارد. نقل است که آیت‌الله‌ قاضيرحمه الله فرموده‌اند: «اگر در بهشت نماز نباشد من بهشت را براي چه بخواهم؟» یعنی باور ایشان این بوده است که در بهشت هم بالاترین لذت، عبادت خداست. خداوند متعال چنین بنده‌هایی هم دارد. آنها چیزهایی را درمي‌يابند که ما درک نمی‌کنیم؛ اما می‌دانیم راست و درست است. ما نیز باید بکوشيم موانع درک لذت انس و مناجات با خدا را از خودمان دور کنيم تا زمینه تقرب به خداوند را فراهم آوريم.

حب دنیا؛ مانع عشق به خدا

آنچه مانع درک شيريني انس و مناجات با خدا مي‌شود، دل‌بستگي‌ به دنياست. خداوند در حديث معراج فرموده است: «اگر دل کسي در گرو محبت دنيا باشد، لذت مناجات خودم را به او نمي‌چشانم». حب دنيا مراتبي دارد. بعضی از مراتب، که مزاحمتي با تکاليف

شرعي نداشته باشد و مستلزم حرامي نباشد، مباح است؛ اما همين مراتب هم انسان را از انجام کارهاي بهتر محروم می‌کند. درست است که انسان از آغاز در پي دوستيِ دنیا نمی‌رود؛ اما ناخودآگاه و به‌تدریج به دنیا دل مي‌بندد و کار به جایی می‌رسد که حاضر است مرتکب کار حرام شود و آگاهانه گناه کند؛ حقوق ديگران را تضييع کند؛ از بيت‌المال سوءاستفاده کند؛ دروغ بگويد؛ فتنه‌انگيزي کند؛ و برای اینکه چند روز بیشتر به صندلی ریاست تکیه زند، مرتکب گناهان کبيره شود.

راه مبارزه با حب دنیا

براي اینکه انسان به چنین ورطه‌ای فرو‌نیفتد، باید از همان آغاز هر‌گاه احساس کرد که تمایلش به دنیا در حال افزایش است به خود نهيب بزند. کسانی که همتشان ضعیف است و به گرد‌آوردن ثروت تمايل دارند، باید از ثروتي که به‌زحمت به‌دست آورده‌اند، در راه خدا انفاق کنند: لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ.(1) گاهی اوقات، مانند ماه مبارک رمضان، زمينه انفاق بيشتر فراهم است. اگر انسان در حدی که برای او میسر است از اين فرصت‌ها بهره نبرد، بسيار زيان مي‌بيند.

اگر کسي تمايلات حيواني و شهواني زيادي در خود احساس مي‌کند باید از بهره حلال آن کم کند تا نفس قوي نشود و با سرکشی از او تقاضاي حرام نکند. براي فرار از نگاه حرام هم باید از برخی نگاه‌های حلال چشم پوشيد. مگر لازم است انسان به همه‌چيز نگاه کند؟! باید هرجا که احتمال مي‌دهد به حرامي منتهي شود، نگاهش را پایین افکند؛ این‌گونه می‌توان از قرارگرفتن در موقعیت گناه‌آلود پیشگیری کرد. شاید شما نیز دویدن در جاده شیب‌دار را تجربه کرده‌اید. شروع حرکت در این‌گونه جاده‌ها خوشایند است؛ زيرا لازم نيست انرژی زیادي صرف کنيد؛ اما به‌تدریج سرعت افزایش می‌یابد و ممکن است کنترل آن دشوار شود و نتوانيد خود را نگه داريد. اگر قبل از رسیدن به این مرحله خود را کنترل کنيم، امکان نجات هست، وگرنه ممكن است حادثه‌ای پیش آید كه پیامدهای وخیمی داشته باشد.

1. آل‌عمران (3)، 92. «هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد».

رسالت سنگین تبلیغ

مسئولیت طلاب در این موقعيت‌ها سنگين‌تر است؛ زيرا وظیفه هشدار به دیگران و گوشزدکردن معارف ديني و اخلاق اسلامي به عهده آنهاست. باید مردم را از دل‌بستن به دنیا بازداشت. اگر خدای ناکرده طلابْ اندکی آلوده شوند، نه‌تنها خودشان مرتکب گناه مضاعفي شده‌اند، بلکه سخنشان هم در ديگران اثر نمي‌گذارد.

از معارف اسلامی برمي‌آيد که بزرگي و کوچکي گناهان اجتماعی تا حدود زيادي برحسب موقعيت انسان در اجتماع فرق مي‌کند. هرچه موقعيت فرد در جامعه حساس‌تر باشد، ثواب بيشتری از کار خوب می‌برد و اگر هم مرتکب گناهی شود، جرمش سنگین‌تر است. قرآن در‌اين‌زمينه خطاب به همسران پيغمبرصلی الله علیه و آله مي‌فرمايد: يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَيْتُنّ.(1) همسران پیامبرصلی الله علیه و آله اگر تقوا داشته باشند، ثوابی دوچندان مي‌برند و اگر لغزشی مرتکب شوند، گناهشان افزون خواهد بود. حضرت امام صادق علیه السلام  می‌فرمایند: يُغْفَرُ لِلْجاهِلِ سَبْعونَ ذَنْباً قَبلَ اَنْ يُغْفَرَ لِلْعالِمِ ذَنْبٌ واحِد.(2) افرادي که توفیق آشنایی با معارف ديني را نداشته‌اند و معارف و حقایق دین به آنها نرسيده است اگر مرتکب گناهي شوند رحمت و غفران الهي زودتر شامل حالشان مي‌شود؛ اما گناهِ کسي که زندگي‌اش با کتاب و سنت گذشته است و گوشت‌و‌پوست او با برکت اهل‌بيت علیهم السلام عجين است با گناه ديگران برابر نيست. هر قدر موقعیت اجتماعی عالم نزد مردم بالاتر باشد و مردم بيشتري به او تأسي کنند، افکار و اعمالش نيز حساس‌تر است. اگر کار خیری انجام دهد، ثوابش بیشتر است، زيرا مردم بیشتري از او پيروي می‌کنند، و اگر کار بدي انجام دهد، گناهش افزون است، چون مردم کار او را حجت می‌دانند و می‌گویند این کار خیلی هم بد نیست، وگرنه چنین کسی آن را انجام نمی‌داد!

دقت در انتخاب واسطه‌ها

امام صادق علیه السلام  حديثي قدسي نقل فرموده‌اند: أَوْحَى اللَّهُ ـ‌عَزَّوَجَلَّ‌ـ إِلى‏ دَاوُدَ علیه السلام : لَاتَجْعَلْ بَيْنِي

1. احزاب (33)، 32. «اى همسران پيامبر، شما مانند هيچ‌يك از زنان [ديگر] نيستيد، اگر سَرِ پروا داريد».

2. محمدبن‌یعقوب‌بن‌اسحاق کلینی، الکافی، ج1، ص115، ح124/1. «هفتاد گناه جاهل بخشیده می‌شود، قبل از آنکه یک گناه عالِم بخشیده شود».

وَ‌بَيْنَكَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْيَا؛ فَيَصُدَّكَ عَنْ طَرِيقِ مَحَبَّتِي؛ فَإِنَّ أُولئِكَ قُطَّاعُ‏ طَرِيقِ‏ عِبَادِيَ‏ الْمُرِيدِينَ، إِنَّ أَدْنى‏ مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي مِنْ‏ قُلُوبِهِمْ؛(1) «خداوند عزوجل به داوود علیه السلام  وحي فرمود که ميان من و خودت عالم فريفته به دنيا را [واسطه] قرار نده که تو را از راه دوستي من باز‌دارد، ‌زيرا آنها راهزنان بندگان خواهان من هستند. کمترين کاري که با آنها مي‌کنم اين است که شيريني مناجاتم را از دل‌هاشان برمي‌کَنَم». توضیح آنکه، خواه‌ناخواه بین بندگان و خداوند واسطه‌هایی قرار می‌گیرند. عموم مردم دين خود را از علما می‌آموزند؛ علما هم علمشان را از ائمه و انبياءعلیهم السلام می‌گیرند؛ بنابراين آنها بين خدا و بندگان واسطه‌اند. خداوند در این حدیث به دقت كردن در انتخاب واسطه‌ها سفارش می‌کند. بر این ‌اساس انسان باید توجه کند که دين‌ خود را از چه كسي مي‌خواهد ياد بگيرد و از چه کسی می‌خواهد پیروی کند. خداوند متعال هشدار می‌دهد که مبادا بين من و خود عالمي را واسطه كنيد كه شيفته دنياست. چنین عالمانی راهزن بندگان و دزدهایی هستند که سر گردنه ايمان ایستاده‌اند و نمي‌گذارند بندگان به‌طرف خدا بيايند. اين راهزنان به‌جای سوق‌دادن بندگان به‌جانب خداوند متعال، آنان را از ياد خداوند بازمي‌دارند. درحقیقت ارتباط با چنین عالمانی یاد خدا را در قلب مؤمنان خاموش مي‌کند؛ چون آنچه مردم در نهاد ايشان مي‌بينند، علاقه و دل‌بستگي به دنيا، شهوت پول، مقام و شهرت است. طبیعی است که مردم از آنها ياد بگيرند و در همين مسير حركت ‌كنند. خداوند متعال می‌فرماید اگر كسانی چنین عالمان را واسطه میان من و خودشان قرار دهند كمترين مجازاتي که بر ايشان روا مي‌دارم اين است كه محبتم را از آنها دريغ مي‌کنم و به دنبال آن شيريني مناجات را از كام آنها مي‌گيرم. این اشخاص باید بین محبت من و محبت دنیا یکی را انتخاب کنند.

بنابراين اگر كسي طالب درک شيريني مناجات با خداست، بايد بکوشد دل‌بستگي خود را به دنيا كم کند و حتی از چيزهايي چشم بپوشد كه حرام نيست؛ زيرا ممکن است جاي محبت خدا را بگيرد. قرآن کریم می‌فرماید: مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ.(2) در يك دل دو محبت متضاد جمع نمي‌شود. اگر محبتي تحت شعاع محبت ديگري باشد

1. همان، ص114، ح121/4.

2. احزاب (33)، 4. «خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است».

ـ مانند محبت به اهل‌بيت علیهم السلام نسبت به محبت خداوند متعال ـ در این صورت، جمع آنها ممكن است زيرا محبت اهل‌بيت علیهم السلام شعاعِ محبت به خداوند است و جای آن را نمی‌گیرد، بلکه از آن ناشي مي‌شود، ولی اگر محبت به چیزی خلاف محبت به خداوند متعال باشد با هم تنافی پیدا می‌کنند.

بنابراین اگر کسی بخواهد محبت خدا در دلش پيدا شود، بايد محبت دنيا را از دل بیرون کند، و نخستين گام آن است که لذت گناه را نچشد؛ زيرا وقتي انسان لذت گناه را بچشد به آن دل مي‌بندد. انسان به چيزي علاقه‌مند مي‌شود كه لذت‌بخش باشد. ترك گناه دل‌بستگی به آن را زايل مي‌کند و در اين صورت است که توفيق مناجات، دعا و انس با خدا پيدا مي‌شود و همان‌طور که امام باقر علیه السلام  فرمودند با دعا و مناجات در تاریکی شب‌ها می‌توان به توفیق توبه دست يافت: وَاسْتَعِنْ عَلَى حُسْنِ الْمُرَاجَعَةِ بِخَالِصِ الدُّعَاءِ وَالْمُنَاجَاةِ فِي الظُّلَمِ. اینجاست که انسان دوست دارد با محبوب خود در خلوت مناجات کند و دیگر مناجات‌کردن و دعاخواندن براي او دشوار نيست.

وقتي شيفتة كسي باشيم دوست داريم در خلوت او را ملاقات کنيم و با او حرف بزنيم؛ صدايش را بشنويم و او را بنگريم. کسی ارزش مناجات و انس با خداوند را مي‌شناسد که در تمام ساعت‌هاي روز منتظر فرارسیدن فرصت خلوت با او در تاریکی شب باشد. آن هنگام است که می‌تواند در خلوت با دوستش مناجات کند و از انس با او لذت ببرد. مناجات‌کردن و دعاخواندن برای چنین کسی دشوار نیست. راستی، چقدر تفاوت است بین کسی که شیرینی مناجات با خداوند را درک می‌کند و کسی که برای خواندن دعاي ابوحمزه ثمالی چای و قهوه تدارک می‌بیند تا خوابْ او را نربايد. چه‌بسا تا بخشي از دعا بيدار بماند، ولی سرانجام با حالتی خواب‌آلود به صفحه‌های باقی‌مانده از دعا نگاه می‌کند و پایان آن را انتظار می‌کشد! اگر انسان کسی را دوست داشته باشد، می‌خواهد با او خلوت کند و تمام توجهش را به او اختصاص دهد. آیا چنین کسی در محضر دوست، خواب‌آلود مي‌شود و به ساعت نگاه می‌کند تا وقت ملاقات به پایان برسد؟ چنین حالاتی نشانه آن است که هنوز شیرینی مناجات با خداوند را درک نکرده است. هرکس لذت مناجات را درک کند، خدا او را به‌گونه‌اي به‌طرف خود مي‌کشد ‌که آن بنده آرزو مي‌کند کاش اين

مناجات و این حال سال‌ها طول مي‌کشيد. خدا چنین بنده‌هایی دارد؛ چنان‌كه ائمه اطهارعلیهم السلام از این احوال خبر داده‌اند.

شایسته است ما نیز پرونده گناهان خود را بازبيني کنیم و درباره زشتي‌ها و بدبختي‌هایی بينديشيم که بر اثر باقی‌ماندن پيامدهاي گناه و از دست‌دادن توفيق عبادت و کار خير گرفتار آنها شده‌ایم. ببينيم چگونه سرمايه عمر خود را از دست داده‌ايم و اکنون، در حقیقت، ميان آتش جهنم هستیم و هيچ‌کس هم جز خدا نمی‌تواند به فريادمان برسد: وَاتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَلا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَلا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَلا هُمْ يُنْصَرُون.(1) روز قیامت روزی است که همه از یکدیگر فرار می‌کنند و هر‌کس گرفتار اعمال خويش است: يَوْمَ يَفِرُّ المَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ * لِكلّ امْرِىٍ مِّنهُمْ يَوْمَئذٍ شَأْنٌ يُغْنِيه.(2) اگر انسان این واقعیات را مجسم کند، پشیمانی حقيقي بر او عارض مي‌شود و به دنبال آن تصميم می‌گیرد گناه را ترک، و گذشته‌ها را جبران کند. آن‌گاه خداوند به یاری او می‌آید و لذت مناجات و محبت خود را به او مي‌چشاند. وقتی شيريني مناجات خدا را درک کرد، موفق مي‌شود که گذشته خود را جبران کند و از آينده‌ بيشترين بهره را ببرد.

1. بقره (2)، 48. «و بترسيد از روزى كه هيچ‌كس چيزى [از عذاب خدا] را از كسى دفع نمى‏كند و نه از او شفاعتى پذيرفته، و نه به‌جاى وى بدلى گرفته مى‏شود و نه يارى خواهند شد».

2. عبس (80)، 34ـ37. «روزى كه آدمى از برادرش * و از مادرش و پدرش * و از همسرش و پسرانش مى‏گريزد * در آن روز هركسى از آنان را كارى است كه او را به خود مشغول مى‏دارد».