مقدمه

قال محمد بن علي الباقر(عليه السلام): عالمٌ يُنْتَفَعُ بعلِمِه اَفْضَلُ مِنْ سَبعين اَلْف عابد.

حضرت امام محمد باقر(عليه السلام) فرمود: «دانشمندي که مردم از دانش او بهره‌مند گردند، از هفتاد هزار عابد برتر است».(1)

شهيد آيت‌الله مطهري(قدس سره) از نادر دانشمندان جهان تشيع است که بر پايه بصيرت علمي و معرفتي، همراه با اشراق دروني، معنويت و فضيلت و از موضع تعهد، تدين، بيداري و دردمندي ديني، در عرصه‌هايي پرشمار از علوم اسلامي، آثاري پديد آورد. وي در اين آثار، با تکيه بر منابع مستند قرآني و روايي و براهين عقلي و با شيوه‌اي بديع و شيوا و زباني رسا، به رفع نيازهاي نسل جوان و ديگر تشنگان معارف ناب پرداخت.

آن مطهِر انديشه‌ها، احاطه‌اي گسترده بر فرهنگ اسلامي داشت و نگرش‌ها، بررسي‌ها، ارزيابي‌ها و نقادي‌هايش به دور از تعصب، احساسات و هيجانات زودگذر بود. وي مباحث اعتقادي و مباني فکري امت مسلمان را به زبان روز عرضه مي‌کرد و در اين راه، به تلاش و تکاپوي خويش ايماني راسخ داشت. او اين اقدام را به مثابه وظيفه‌اي شرعي، وجداني و ديني، براي پيشبرد نهضت در مسير اسلام راستين و به دور

1. اعلام ‌الدين، ص 83.

از ترفند‌هاي تبليغاتي که با تهمت‌هاي ناروا و بي‌پايه همراه بود و ريشه در نقشه‌هاي ساواک و مکاتب الحادي و التقاطي داشت، پذيرفت.

آن حکيم فرزانه به سه خصلت دانشوري، انصاف و حق‌طلبي، پيش از ديگر خصال آراسته بود و هنگام داوري درباره پديده‌هاي گوناگون فرهنگي و اجتماعي، خردورزي، ايمان و تقوا را معيار قرار مي‌داد و از هر گونه ديدگاه مغرضانه و تنگ‌نظرانه دوري مي‌جست و در نقد انديشه‌هاي مخالف و حتي هنگام افشاي انحرافات و کژروي‌ها و ناراستي‌ها، جانب انصاف را فرو نمي‌نهاد.

شهيد مطهري حق‌طلب بود و همواره تأکيد مي‌کرد اسلام دين فطرت، برهان و منطق است و از اين روي، در پي ايجاد رعب و هراس و استفاده از زور و خشونت، براي تحميل عقيده نيست. او در کسب دانش و معرفت، دمي نياسود و از فضلاي انگشت‌شمار حوزه بود که با اهل دانشگاه ارتباط علمي و فرهنگي برقرار کرد و در بحث‌هاي فکري و اعتقادي با افراد تحصيل‌کرده، از مغالطه مي‌پرهيخت.

وي خضر راه بود و دليل قافله. در ظلمت ترديد‌ها و شبهه‌ها، مطلع کاروانيان بود و پيشاپيش، طليعه دشمن را مي‌پاييد و همگان را آگاه مي‌ساخت، از هر چيز؛ از رگه‌هاي نفوذ، جاي پاي غربزدگي، مکاتب مصنوعي و کاذب، خودباختگان مقهور، التقاط مرئي و نامرئي، و در يک سخن، از همه کساني که باورها و ارزش‌هاي الهي را نشانه مي‌رفتند.

او بر فرضيه دوگانگي علم و دين و جدايي ميان دانش و ايمان خط بطلان کشيد و پيوند اين دو را روشن ساخت. وي اين راه را در برابر همگان گشود که مي‌توان باور ديني را با تيزبيني اجتماعي و هوشياري سياسي همراه ساخت، و اين مدعا در آثار پرفيضش هويداست. مطهري فرياد مي‌زد که بايد پژوهش‌هاي ديني در خدمت حل معضلات فرهنگي و اجتماعي قرار گيرد؛ در غير اين صورت، خود پژوهش، به جاي گره‌گشايي‌، دشواري‌آفرين خواهد شد.

وقتي مي‌نگاشت، پرتوي از روشنايي‌هاي معنوي بر افق کاغذ مي‌درخشيد؛ وقتي سخنراني مي‌کرد، کلماتش قطرات باراني بابرکت را مي‌مانست که دشت‌هاي تشنه و بيابان‌‌هاي خشک را به طراوت، شکفتن و رُستن فرامي‌خواند؛ بلاغت، صراحت، پويايي، صداقت، اخلاص و استواري در گفتارش موج مي‌زد؛ دريافت علمي و يافته‌هاي فلسفي را در حرير واژگان مي‌پيچيد و به قلب‌هاي عطشناک هديه مي‌داد؛ راست‌قامت بود تا کژي‌ها را در هم کوبد؛ در هنگامه‌اي که توفان‌هاي تحريف و ظلمت التقاط، جهالت، جمود، ظاهر‌گرايي و نفاق از همه سو، در حال وزيدن بود، مراقب بود مشعلي که رسول اکرم(صلى الله عليه وآله) در غار حراي مکه افروخت و از حماسه کربلا فروغ گرفت، به خاموشي نگرايد.

مطهري دانشمندي والا بود که در اوج وارستگي و وابستگي به حق‌تعالي و آراستگي به زيور مکارم و فضايل اخلاقي سير مي‌کرد، و گوشي حق‌نيوش، ديده‌اي حقيقت‌بين و دلي پالوده از غفلت و ريا داشت. انديشه‌ها، وسعت بينش و ديدگاه‌هاي آن حکيم فرزانه ميزان حکمت و دانايي بود؛ مشفقانه و دلسوزانه و به دور از هياهو، دست سرگشتگان متحير را مي‌گرفت و مشتاقانه آنان را به سوي سرچشمه‌‌‌هاي اصيل و سرپناه‌هاي امن و مطمئن بصيرت و معرفت راه مي‌نمود.

در عصر واماندگي، از خودبيگانگي، مسخ فکري و عقيدتي و ابتذال فرهنگي، با اشارات نوراني او، ذهن‌ها و دل‌ها تکاني مي‌خوردند؛ از خواب غفلت و خودفراموشي بيدار مي‌شدند؛ و به خويشتن اصيل و هويت ارزشي خويش باز مي‌گشتند.

‌* * * * *

شخصيت چندبُعدي اين دانشمند فرزانه ايجاب مي‌کند که ابعاد وجودي او بازشناسانده شود. بديهي است، پي گرفتن اين هدف و رسيدن به اين شناخت و کاوش در تمام حالات، محاسن و امتيازات کم‌نظيرش، در اين مقال و مجال نمي‌گنجد.

نوشتار پيش روي محصول تدوين، تبويب، نگارش و بازنويسي مقالات، سخنراني‌ها و مصاحبه‌هاي استاد برجسته حوزه، آيت‌الله مصباح يزدي است که به جنبه‌هايي از زندگي، انديشه‌ها و خدمات علمي و فرهنگي شهيد مطهري مي‌پردازد. نگارنده، با تحمل مشقت‌هاي فراوان کوشيده است، نخست از درج بخش‌هاي تکراري مطالب و موضوعات بپرهيزد و سپس براي روشن شدن پاره‌اي از نکات که در متن بيانات و گفت‌وگو‌هاي ايشان آمده است، و نيز تکميل مطالب، به‌ويژه براي خواننده جوان، توضيحاتي را به صورت پاورقي بياورد.

نوشتار حاضر در نُه بخش سامان يافته است. در بخش نخست، به نام دانشوري ژرف‌انديش، جنبه‌هايي از امتيازات علمي و اخلاقي شهيد مطهري آمده است. در بخش دوم، راز‌هاي موفقيت اين دانشمند به خواننده شناسانده شده است. در بخش سوم، چهره مُدرسي وارسته ترسيم گرديده که در حوزه، دانشگاه و ديگر محافل علمي و فرهنگي، به احياي تفکر ديني پرداخته است. پاسخگويي آن شهيد به نياز‌هاي زمان، توجه به مقتضيات اجتماعي و آسيب‌‌شناسي آگاهانه، از جمله مطالبي است که در بخش چهارم، بدان اشاره شده است. آفت‌زدايي از بوستان عقايد و باورها، مبارزه با ملي‌گرايي، سکولاريسم و ظاهرسازي‌هاي مخرب و نقد خودباختگي‌هاي غرب‌زدگان، محور‌هاي بخش پنجم است. در بخش ششم، به پاره‌اي از کوشش‌هاي شهيد مطهري پرداخته شده که جامعه را از سيلاب تحريفات، بدعت‌ها و شبهات نجات داده و کشتي نجات وي بسياري از جوانان را به ساحل رستگاري رسانيده است. افشاي گذرگاه‌هاي الحاد و قاطعيت آن دانشمند ژرف‌انديش در برابر افکار التقاطي، موضوع بخش‌هاي هفتم و هشتم کتاب را تشکيل مي‌دهد. در بخش نهم، ضمن توجه به نقش شهيد مطهري در تبيين مباني فکري انقلاب اسلامي و چگونگي شهادت ايشان به دست گروهک فرقان، حکمت تجليل و تکريم از علامه شهيد مرتضي مطهري، مورد واکاوي

قرار گرفته است. اميد آنکه اين مجموعه مورد توجه دوست‌داران آن متفکر حق‌جو قرار گيرد. در پايان، از مدير معزّز تدوين متون مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، فاضل گرانمايه، جناب حجت الاسلام والمسلمين حسني به دليل اينکه زمينه تدوين چنين مجموعه‌اي را براي نگارنده فراهم ساخته‌‌اند، نهايت سپاس و امتنان را دارم.

والسلام ـ غلامرضا گلي‌ زواره

پاييز 1386