7. علل انحراف برخى از روشنفكران مسلمان

علل انحراف برخى از روشنفكران مسلمانان چيست؟

براى پاسخگويى به پرسش فوق، بهتر است كه علل انحراف يك مسلمان ـ نه فقط روشنفكر ـ را بررسى كنيم:

آنچه امروزه انحراف و كجروى خوانده مى‌شود، در صدر اسلام عنوان «فتنه» داشته است: فتنه يا انحراف امرى است كه نخست در فكر و انديشه پديدار مى‌گردد و آنگاه ممكن است به

مقام عمل نيز سرايت كند و به صورت قتل و خون‌ريزى، تجاوز و... جلوه كند.

بنابراين، انحراف (= فتنه) در بُعد فكرى ريشه و اساس است و آنچه در عمل بروز مى‌يابد، ثمره و ميوه آن محسوب مى‌شود. به همين دليل قرآن كريم انحراف فكرى (= فتنه) راـ از نظر ارزشگذارى ـ بدتر از اعمال ناشى از آن مى‌داند. «... وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ...»(1)؛ فتنه از قتل بدتر است.

پس از رحلت پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) با اين كه مردم عقايد و نگرش صحيح را از ايشان آموخته بودند و در زمان حيات نبى اكرم(صلى الله عليه وآله)آماده هرگونه جانفشانى و فداكارى در راه اسلام و حفظ جان پيامبر(صلى الله عليه وآله) بودند و در جنگهاى گوناگون دوشادوش حضرتش به كارزار پرداخته بودند، به اعمالى دست زدند و فتنه‌هايى را پايه گذاردند كه نه تنها در سرنوشت مسلمانان كه در آينده بشريّت تأثيرهاى زيان بار و حسرت‌انگيز بر جاى گذارد. تأثيرهايى كه براى قرنها جامعه بشرى را از نيل به سعادت محروم ساخت و اين پرسش را در اذهان بر جاى گذاشت كه چرا چنين فتنه‌هايى بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) رخ داد و اين نتايج را به بار آورد؟

سؤالى كه مسلمانان صدر اسلام نيز آن را از حضرت على(عليه السلام) پرسيدند و ايشان در پاسخ فرمودند: «إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ»(2)

اميرمؤمنان(عليه السلام) در اين سخن علّت انحراف (= فتنه) را دو چيز معرّفى مى‌كند:

1. هوى و هوس:(3) هوى و هوس اقسامى دارد كه از آن جمله علاقه شديد به پول و ثروت و انواع شهوترانى را مى‌توان نام برد.

يكى از هوسها كه شايد خاستگاه بيشتر فرقه‌هاى خاص دينى باشد، ميل و علاقه فراوان به «شهرت» و مطرح بودن است. تا جايى كه فرد تمام تلاش خود را به كار مى‌گيرد و انواع مشكلات را به جان مى‌خرد و با صرف هزينه‌هاى بسيار سعى مى‌كند تا مورد توجّه و محبوبيّت ديگران قرار گيرد.

1. بقره / 191.

2. نهج البلاغه، خ 50.

3. بطور كلّى آن دسته از گرايشها و اميال انسانى كه موجب ضعف ايمان، سلب ايمان و يا عدم پيدايش ايمان مى‌شوند و يا مانع از كسب فضايل و ارزش‌هاى اخلاقى مى‌گردند «هوى و هوس» ناميده مى‌شوند.

در طول تاريخ، بسيار بوده‌اند كسانى كه سالها مشقّت و سختى زندان و حتى شكنجه و تبعيد را پذيرا مى‌شدند تا شايد طرفدارانى بيابند كه برايشان آواى «زنده باد» سر دهند. نظير چيزى كه در بعضى از اقطاب صوفيّه مشاهده مى‌كنيم. چون هدف اصلى كسب محبوبيّت و شهرت است و اين ميسور نمى‌گردد مگر با گفتن سخنانى كه مورد پسند و خوشايند ديگران باشد، بنابراين چنين كسانى هيچ باكى از تغيير و تحريف حقايق ـ به گونه‌اى كه اهداف آنها را تأمين كند ـ ندارند، تا جايى كه بعضاً تناقضهاى اساسى در سخنانشان مشاهده مى‌گردد و در توجيه اين تناقض‌گويى‌ها مى‌گويند: همه راه‌ها مستقيم و همه آراء بر حق‌اند و به اصطلاح طرفدار «صلح كل» مى‌شوند!

2. احكام تبتدع: دومين عامل پيدايش انحراف و فتنه، همان چيزى است كه تحت عنوان نوآورى و «بدعت در دين» مطرح مى‌شود كه از عامل اوّل ناشى مى‌گردد. حضرت على(عليه السلام)اين دو عامل را به عنوان دو عامل آغازين انحراف انسان معرّفى مى‌كنند و در واقع هشدار مى‌دهند كه در تفسير دين بايد بنا را بر «تسليم» گذارد و نه اميال و آراء شخصى.

به عبارت ديگر، انسان به دو گونه مى‌تواند با آيات و احكام الهى برخورد كند، يكى آن كه آنچه در آيات و روايات براى بيان احكام الهى آمده است بى‌چون و چرا بپذيرد و به آنها عمل كند و در فهم منابع شناخت دين؛ يعنى، آيات و روايات از روش صحيح استنباط و اجتهاد پيروى كند. ديگر آن كه از قبل امورى را بپذيرد و به آن معتقد گردد و با اين پيش فرضها به سراغ تفسير و تأويل آيات و احكام برود و بر خلاف شيوه اوّلْ آيات و روايات را به گونه‌اى تأويل كند كه مطابق فهم و ميل او باشد و به جاى آن كه او تابع دين و شريعت باشد، دين تابع وى و مطابق خواست او تفسير گردد. هر كجا كه احكام دينى با سليقه‌اش سازگار نبود آن را آن طور كه خود و يا ديگران مى‌پسندند ارائه كند.

اين در واقع همان نوآورى و بدعت در دين است كه به هدف تأمين منافع و جلب محبوبيّت و توجّه ديگران، و بُت ساختن خود در نزد آنها صورت مى‌گيرد و در قالب بيان و عبارات جذّاب ادبى و به عنوان «قرائت نو» از دين عرضه مى‌گردد.

به هر حال، دو عامل پيش گفته در كلام امير مؤمنان(عليه السلام) ريشه انحراف (= فتنه) هر مسلمانى و از جمله روشنفكران است و بايد از هر دو سخت پرهيز كرد.