درس پنجاه‌وسوم

نوع رابطه دنيا و آخرت

·مقدمه

·رابطه حقيقي يا قراردادي؟

·شواهد قرآني

مقدمه

دانستيم كه ميان ايمان و عمل صالح ازيك‌سو، و قرب الهي و نعمت‌هاي اخروي از سوي ديگر، و همچنين ميان كفر و گناه ازيك‌سو، و دوري از خدا و محروميت از نعمت‌هاي ابدي از سوي ديگر، تناسب مستقيم وجود دارد. نيز بين ايمان و عمل صالح با عذاب‌هاي اخروي، و بين كفر و گناه با نعمت‌هاي ابدي، تناسب معكوسي برقرار است. درباره اصل اين تناسب‌ها از ديدگاه قرآن كريم، جاي هيچ‌گونه شك و شبهه‌اي نيست و انكار آنها به‌مثابة انكار قرآن است.

اما پيرامون اين مطلب ضروري، مسائلي مطرح مي‌شود كه نياز به بحث و توضيح دارد؛ مانند اينكه آيا روابط مذكور، روابطي حقيقي و تكويني است يا صرفاً تابع وضع و قرارداد است؟ چه رابطه‌اي بين ايمان و عمل صالح و نيز بين كفر و گناه، وجود دارد؟ آيا ميان خود اعمال نيك و بد هم تأثير و تأثري وجود دارد يا نه؟

در اين درس، نخست اين مسئله را مورد بحث قرار داده، توضيح خواهيم داد كه روابط فوق‌الذكر، اموري جعلي و قراردادي نيستند.

رابطه حقيقي يا قراردادي

چنانكه بارها اشاره كرديم، رابطه بين اعمال دنيوي و نعمت‌ها يا عذاب‌هاي اخروي، از قبيل روابط مادي و معمولي نيست و نمي‌توان آن را بر اساس قوانين فيزيكي يا شيميايي تفسير و تبيين كرد. حتي تصور اينكه انرژي مصرف‌شده در اعمال انساني، بر اساس نظرية

تبديل ماده و انرژي به يكديگر تجسم مي‌يابد و به‌صورت نعمت‌ها يا عذاب‌هاي اخروي ظاهر مي‌شود، تصور نادرستي است؛ زيرا:

اولاً، انرژي مصرف‌شده در گفتارها و كردارهاي يك انسان، شايد به‌اندازه‌اي نباشد كه تبديل به يك دانة سيب شود، چه رسد به نعمت‌هاي بي‌شمار بهشتي؛

ثانياً، تبديل ماده و انرژي به يكديگر برطبق عوامل خاصي انجام مي‌گيرد و ربطي به نيكي و بدي اعمال و نيت فاعل ندارد و بر اساس هيچ قانون طبيعي نمي‌توان بين اعمال خالصانه و اعمال  رياكارانه، فرق گذاشت تا انرژي يكي تبديل به نعمت، و انرژي ديگري تبديل به عذاب شود؛

ثالثاً، انرژي‌اي كه يك بار در راه عبادتي صرف مي‌شود، ممكن است بار ديگر در راه عصيان به كار رود.

ولي نفي چنين رابطه‌اي به معناي انكار مطلق رابطه حقيقي نيست؛ زيرا دايرة روابط حقيقي، شامل روابط ناشناخته و تجربه‌ناپذير هم مي‌شود و علوم تجربي همان‌گونه كه نمي‌توانند رابطه عليت بين پديده‌هاي دنيوي و اخروي را اثبات كنند، قادر به ابطال همه‌گونه رابطه علي و معلولي بين آنها هم نيستند. فرض اينكه اعمال نيك و بد، تأثير واقعي در روح انساني داشته باشد و همان آثار روحي، موجب پيدايش نعمت‌ها يا عذاب‌هاي اخروي شود (نظير تأثير بعضي از نفوس در پديده‌هاي خارق‌العادة دنيوي)، نامعقول نخواهد بود، بلكه مي‌توان بر اساس اصول فلسفي خاصي آن را اثبات كرد و بيان آنها متناسب با اين كتاب نيست.

شواهد قرآني

اما بيانات قرآني، هرچند در غالب موارد به‌گونه‌اي است كه رابطه جعلي و قراردادي را به ذهن مي‌آورد (مانند آياتي كه مشتمل بر تعبير اجر و جزاست)،(1) از آيات ديگري مي‌توان استفاده كرد كه رابطه بين اعمال انسان و ثواب و عقاب اخروي، بيش از يك رابطه

1. تعبير «اجر» حدود نود بار، و تعبير «جزا» و مشتقاتش بيش از يك‌صد بار در قرآن كريم به كار رفته است.

قراردادي است. بنابراين، مي‌توان گفت تعبيرات دستة اول براي سهولت تفاهم و رعايت حال اكثريت مردم است كه ذهنشان با اين‌گونه مفاهيم، آشناتر است.

همچنين در روايات شريفه، شواهد فراواني يافت مي‌شود بر اينكه اعمال اختياري انسان، داراي صورت‌هاي ملكوتي گوناگوني است كه در عالم برزخ و قيامت، ظاهر مي‌شود.

اينك نمونه‌اي از آياتي را كه دلالت بر وجود رابطه حقيقي بين اعمال انسان و نتايج اخروي آنها دارد، ملاحظه مي‌كنيم:

وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ؛(1)

«هر خيري كه براي خودتان پيش فرستيد، آن را نزد خداي متعال خواهيد يافت».

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً؛(2)

«روزي كه هركس عمل خيري كه انجام داده است را حاضرشده مي‌يابد و هر عمل بدي كه انجام داده است [نيز]، دوست دارد كه ميان او و اعمال بدش فاصلة دوري باشد».

يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ؛(3)

«روزي كه شخص مي‌نگرد كه دستانش چه چيزي را پيش فرستاده‌اند».

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ؛(4)

«هركس به اندازة ذره‌اي كار خوب كند، آن را خواهد ديد و هركس به اندازة ذره‌اي كار بدي انجام دهد، آن را خواهد ديد».

هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛(5)

«آيا جزایي كه به شما داده مي‌شود، جز همان اعمالي است كه [در دنيا] انجام مي‌داديد؟»

1. بقره (2)، 110. نیز ر.ک: مزمل (73)، 20.

2. آل عمران (3)، 30.

3. نبأ (78)، 40.

4. نمل (27)، 90. نيز ر.ک: قصص (28)، 84.

5. زلزال (99)، 7ـ8.

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامي ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً؛(1) «همانا كساني كه اموال يتيمان را به ستم مي‌خورند، جز اين نيست كه آتشي را در شكم‌هايشان وارد مي‌كنند».

بديهي است صرف اينكه انسان در روز قيامت ببيند كه چه كارهايي در دنيا انجام داده است، پاداش و كيفر آنها نخواهد بود، بلكه صورت‌هاي ملكوتي آنهاست كه در شكل نعمت‌ها يا عذاب‌هاي گوناگون، ظاهر مي‌شود و شخص به‌وسیله آنها متنعم يا معذب خواهد شد؛ چنانكه از همين آیه اخير، استفاده مي‌شود كه صورت باطني خوردن مال يتيم، خوردن آتش است و هنگامي كه در جهان ديگر، حقايق ظاهر مي‌شود، خواهد ديد كه باطن فلان غذاي حرام، آتش بوده و سوزش درونش را خواهد يافت و به او گفته خواهد شد: آيا اين آتش جز همان مال حرامي است كه خورده‌اي؟!

1. نساء (4)، 10.

پرسش

1. فرض اينكه تجسم اعمال، عبارت است از تبديل انرژي‌هاي مصرف‌شده در كارها به مواد، چه اشكالي دارد؟

2. چگونه مي‌توان رابطه حقيقي بين اعمال انسان و نتايج اخروي آنها را به‌صورت معقولي تصور كرد؟

3. چه آياتي دلالت بر تجسم اعمال دارد و وجه استعمال تعبيراتي مانند اجر و جزا چيست؟

4. آيا تجسم اعمال را مي‌توان به حضور اعمال با همان صورت‌هاي دنيوي تفسير كرد؟ چرا؟