درس چهلم

حضرت مهدي عجل‌الله تعالي فرجه الشریف

·مقدمه

·حكومت الهي جهاني

·وعده الهي

·نمونه‌اي از روايات

·غيبت و راز آن

مقدمه

در ضمن بحث‌هاي گذشته، چند حديث را كه متضمن اسماي ائمه اثناعشر بود، آورديم، ولي روايات فراوان ديگري از طرق شيعه و سني از پيغمبر اكرمصلی الله علیه و آله نقل شده كه در بعضي از آنها فقط به تعداد آن بزرگواران اشاره شده، در بعضي اضافه شده كه همگي ايشان از قريش هستند، و در بعضي ديگر عدد ايشان را عدد نقباي بني‌اسرائيل شمرده، و در بعضي ديگر آمده است كه نه نفر ايشان از فرزندان امام حسينعلیه السلام هستند و بالاخره در بعضي از روايات اهل سنت و روايات متواتر از طرق شيعه، اسماي يكايك ايشان بيان شده است.(1)

نيز روايات زيادي از طرق شيعه درباره امامت هريك از ائمه اطهارعليهم‌السلام نقل شده كه در اين مختصر، مجال ذكر نمونه‌اي از آنها هم نيست.(2)

ازاين‌روي، آخرين درس از اين بخش را به بحث درباره امام دوازدهم، حضرت صاحب‌الزمانعجل الله تعالي فرجه الشریف اختصاص مي‌دهيم و براي رعايت اختصار، تنها به ذكر مهم‌ترين نكات مي‌پردازيم.

حكومت الهي جهاني

دانستيم كه هدف الهي و اولي از بعثت انبيا، كامل كردن شرايط براي رشد و تكامل آزادانه و آگاهانه ‌بوده كه به‌وسیله قرار دادن وحي الهي در دسترس مردم، تحقق يافته است. همچنين اهداف ديگري نيز منظور بوده كه از جمله مي‌توان كمك به رشد عقلاني و تربيت

1. ر.ك: منتخب الاثر فى الامام الثانى عشر (ط 3)، ص10ـ140.

2. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار؛ غآیه المرام؛ اثبات الهداة و ساير مجامع حديث.

روحي و معنوي افراد مستعد را برشمرد. در نهايت، انبياي عظامعليهم‌السلام در صدد تشكيل جامعه ايدئال بر اساس خداپرستي و ارزش‌هاي الهي، و گسترش عدل‌وداد در سراسر زمين بوده‌اند و هركدام در حد امكان، قدمي در اين راه برداشته‌اند و بعضي از ايشان توانسته‌اند در محدودة جغرافيايي و زماني خاصي، حكومت الهي را برقرار سازند. ولي براي هيچ‌كدام از ايشان شرايط تشكيل حكومت جهاني، فراهم نشده است.

البته فراهم نشدن چنين شرايطي به معناي نارسايي تعاليم و برنامه‌هاي انبيا يا نقص مديريت و رهبري ايشان نيست و نيز به معناي تحقق نيافتن هدف الهي از بعثت ايشان نمي‌باشد؛ زيرا همچنان‌كه اشاره شد، هدف الهي، فراهم شدن زمينه و شرايط براي سير و حركت اختياري انسان‌هاست (لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَي اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُل)،(1) نه الزام و اجبار مردم بر پذيرفتن دين حق و پيروي از رهبران الهي، و اين هدف، تحقق يافته است.

درعين‌حال، خداي متعال در كتاب‌هاي آسماني‌اش وعدة تحقق حكومت الهي را در پهنة زمين داده است كه مي‌توان آن را نوعي پيشگويي نسبت به فراهم شدن زمينة پذيرش دين حق در سطح وسيعي از جامعه انساني به‌حساب آورد كه با استفاده از افراد و گروه‌هاي بسيار ممتاز و مددهاي غيبي الهي، موانع تشكيل حكومت جهاني از سر راه برداشته شده، عدل‌وداد بر توده‌هاي ستم‌ديدة مردم ـ‌كه از بيداد ستمگران به ستوه آمده و از همه مكتب‌ها و رژيم‌ها نااميد شده‌اندـ گسترش خواهد يافت، مي‌توان آن را تحقق هدف نهايي از بعثت پيامبر خاتمصلی الله علیه و آله و دين جهاني و جاوداني او به‌حساب آورد؛ زيرا درباره وي فرموده است: لِيُظْهِرَهُ عَلَي الدِّينِ كُلِّه.(2)

با توجه به اينكه امامت، متمم نبوت، و تحقق‌بخش حكمت خاتميت است، مي‌توان نتيجه گرفت اين هدف به‌وسیله آخرين امام، تحقق خواهد يافت. اين، همان مطلبي

1. ر.ك: نساء (4)، 165.

2. ر.ك: توبه (9)، 33؛ فتح (48)، 28؛ صف (61)، 9؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص50، ح22 و ص60، ح58 و 59.

است كه در روايات متواتري كه درباره حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف وارد شده، مورد تأكيد قرار گرفته است.

در اينجا نخست به چند آيه از قرآن كريم كه متضمن بشارت به تحقق چنين حكومتي است، اشاره مي‌كنيم و سپس به ذكر نمونه‌اي از روايات مربوط به اين بحث مي‌پردازيم.

وعدة الهي

خداي متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: در تورات و زبور نوشته‌ايم كه صالحان، وارث زمين خواهند بود: وَلَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ.(1) در آیه ديگري نظير اين مضمون، از حضرت موسيعلیه السلام نقل شده است(2) بي‌شك اين وعده، روزي تحقق خواهد يافت. در جاي ديگر بعد از اشاره به داستان فرعون كه مردم را به استضعاف كشانده بود، مي‌فرمايد: وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ ائمه وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ.(3) اين آيه هرچند در مورد بني‌اسرائيل و به قدرت رسيدن آنان بعد از رهايي از چنگال فرعونيان است، تعبير «وَنُرِيد...» اشاره به يك اراده مستمر الهي دارد. ازاين‌روي در بسياري از روايات، بر ظهور حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف تطبيق شده است.(4)

همچنين در جاي ديگر خطاب به مسلمانان مي‌فرمايد: كساني از شما كه ايمان واقعي و اعمال شايسته داشته باشند، به خلافت خواهند رسيد و با امنيت كامل، به پرستش خداي متعال خواهند پرداخت: وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَُيمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ.(5)

1. ر.ك: انبياء (21)، 105.

2. ر.ك: اعراف (7)، 128.

3. ر.ك: قصص (28)، 5.

4. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج35، ص63ـ64 و ج51، ص54.

5. ر.ك: نور (24)، 55.

در روايات آمده است كه مصداق كامل اين وعده در زمان ظهور ولي عصرعجل الله تعالي فرجه الشریف تحقق خواهد يافت.(1)

نيز روايات ديگري در تطبيق چندين آيه(2) بر آن حضرت وارد شده كه براي رعايت اختصار، از ذكر آنها صرف‌نظر مي‌كنيم.(3)

نمونه‌اي از روايات

رواياتي كه شيعه و سني از پيامبر اكرمصلی الله علیه و آله درباره حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف نقل كرده‌اند، فوق حد تواتر است، و تنها رواياتي كه اهل سنت نقل كرده‌اند، به تصديق عده‌اي از علماي خودشان به حد تواتر مي‌رسد،(4) و گروهي از علماي ايشان اعتقاد به آن حضرت را مورد اتفاق همه فرقه‌هاي اسلامي دانسته‌اند(5) و عده‌اي از علماي اهل سنت، كتاب‌هايي درباره آن حضرت و علایم ظهورشان نوشته‌اند.(6)

اينك نمونه‌اي از روايات اهل سنت:

از جمله، چندين روايت از پيامبر اكرمصلی الله علیه و آله نقل كرده‌اند كه فرمود: اگر يك روز از عمر جهان بيشتر نمانده باشد، خداي متعال آن روز را چنان طولاني خواهد كرد تا مردي از اهل‌بيت من و همنام من به حكومت برسد [و زمين را پر از عدل‌وداد كند؛ آن‌چنان‌كه پر از ظلم و جور شده است].(7)

1. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص54، ح34 و 64 و ص58، ح50.

2. مانند اين آيات: وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّه؛ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّه؛ بقية الله خَيْرٌ لَكُمْ.

3. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص44ـ64.

4. ر.ك: صواعق ابن‌حجر، ص99؛ نور الابصار شبلنجى، ص155؛ اسعاف الراغبين، ص140؛ الفتوحات الاسلامية، ج2، ص211.

5. ر.ك: ابن‌ابى‌الحديد، شرح نهج البلاغه، ج2، ص535؛ سبائك الذهب سويدى، ص78؛ غآیه المأمول، ج5، ص362.

6. مانند كتاب البيان فى اخبار صاحب‌الزمان تأليف حافظ محمد‌بن‌يوسف گنجى شافعى كه در قرن هفتم مى‏زيسته، و كتاب البرهان فى علامات مهدى آخرالزمان تأليف متقى هندى كه در قرن دهم مى‏زيسته است.

7. ر.ك: صحيح ترمذى، ج2، ص46؛ صحيح ابوداود، ج2، ص207؛ مسند ابن‌حنبل، ج1، ص378؛ ينابيع المودة، ص186، 258، 440، 488و490.

از ام‌سلمه روايت ‌كرده‌اند كه ‌رسول ‌خداصلی الله علیه و آله فرمود: مهدي از عترت ‌من و از فرزندان ‌فاطمه است.(1)

از ابن‌عباس نقل كرده‌اند كه رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: همانا علي امام امت، بعد از من است و از فرزندان او قائم منتَظَر مي‌باشد. هنگامي كه ظهور كند، زمين را پر از عدل‌وداد مي‌سازد؛ چنانكه پر از ظلم و جور شده است.(2)

غيبت و راز آن

از ويژگي‌هاي امام دوازدهمعجل الله تعالي فرجه الشریف كه در روايات وارده از اهل‌بيتعليهم‌السلام مورد تأكيد واقع شده، غيبت آن حضرت است. از جمله، عبدالعظيم حسني از امام محمد تقي از پدرش امير مؤمنانعليهم‌السلام نقل كرده است كه فرمود: قائم ما غيبتي درازمدت دارد، و گويا شيعيان را مي‌بينم كه در زمان غيبت او همانند حيوان گرسنه‌اي كه دنبال چراگاه مي‌گردد، در جست‌وجوي اويند، ولي او را نمي‌يابند. آگاه باشيد كه هركس از ايشان كه بر دينش ثابت بماند و در اثر طول غيبت امامش دچار قساوت قلب نگردد، در روز قيامت با من در درجة من خواهد بود. سپس فرمود: هنگامي كه قائم ما قيام مي‌كند، بيعتي از هيچ‌كس بر گردن او نخواهد بود [و هيچ حاكم ستمگري تسلطي بر او نخواهد داشت] و بدين منظور، مخفيانه متولد مي‌شود و از چشم مردم، غايب مي‌گردد.(3)

از امام سجاد از پدرش از امير مؤمنانعليهم‌السلام روايت شده كه فرمود: قائم ما دو غيبت دارد كه يكي طولاني‌تر از ديگري است، و تنها كساني كه يقين قوي و معرفت صحيح داشته باشند، بر امامت او ثابت مي‌مانند.(4)

1. ر.ك: اسعاف الراغبين، ص134، به نقل از صحيح مسلم؛ صحیح ابوداود؛ صحیح نسائى؛ صحیح ابن‌ماجه؛ صحیح بيهقى.

2. ر.ك: ينابيع المودة، ص494.

3. ر.ك: منتخب الاثر، ص255.

4. ر.ك: همان، ص251.

براي روشن شدن راز غيبت، بايد نظري به سرگذشت ائمه اطهارعليهم‌السلام بيفكنيم.

چنانكه مي‌دانيم بعد از رسول خداصلی الله علیه و آله اكثريت مردم با ابوبكر و بعد با عمر و سپس با عثمان بيعت كردند، و در اواخر حكومت وي ـ‌كه نابساماني‌هاي فراواني در اثر تبعيضات ناروا پديد آمدـ دست به شورش زده، او را به قتل رسانيدند و با امير مؤمنان عليعلیه السلام بيعت كردند.

آن حضرت ـ‌كه خليفة منصوب ازطرف خدا و رسولصلی الله علیه و آله بودـ در طول حكومت خلفاي سه‌گانه براي رعايت مصالح جامعه نوبنياد اسلامي دم فروبست و جز ازسر اتمام‌حجت، سخني نگفت و درعين‌حال، از هيچ اقدامي به نفع اسلام و مسلمين دريغ نورزيد. اما دوران حكومت چندسالة خودش به جنگ با اصحاب جمل و معاويه و خوارج، سپري شد و سرانجام به دست يكي از خوارج به شهادت رسيد.

امام حسن مجتبيعلیه السلام نيز به دستور معاويه مسموم شد. پس از مرگ معاويه، فرزندش يزيد ـ‌كه اعتنايي به ظواهر اسلام هم نداشت‌ـ بر اريكة سلطنت اموي تكيه زد و با اين روند نزولي مي‌رفت كه نام و نشاني از اسلام باقي نماند. ازاين‌روي، امام حسينعلیه السلام چاره‌اي جز قيام نديد و با شهادت مظلومانه‌اش مسلمانان را تا اندازه‌اي هوشيار و بيدار كرد و اسلام را از نابودي نجات داد؛ ولي شرايط اجتماعي براي تشكيل حكومت عدل اسلامي فراهم نشد. از‌اين‌جهت ساير ائمه اطهارعليهم‌السلام به تحكيم مباني عقيدتي و نشر معارف و احكام اسلام و تربيت و تهذيب نفوس مستعد پرداختند و در حدودي كه شرايط اجازه مي‌داد، مخفيانه مردم را به مبارزه با ظالمان و جباران، دعوت مي‌كردند و ايشان را به تحقق حكومت الهي جهاني، اميدوار مي‌ساختند. بالاخره يكي پس از ديگري به شهادت رسيدند.

به‌هرحال، ائمه اطهارعليهم‌السلام در مدت دو قرن و نيم توانستند با تحمل مشكلات و فشارهاي فوق‌العاده حقايق اسلام را براي مردم بيان كنند: بخشي را به‌صورت عمومي، و بخشي را به‌طور خصوصي براي شيعيان و اصحاب خاص خودشان. بدين‌ترتيب، معارف اسلامي در ابعاد گوناگونش در جامعه انتشار يافت و بقاي شريعت محمدي، تضمين شد. ضمناً در

گوشه و كنار كشورهاي اسلامي گروه‌هايي براي مبارزه با حاكمان ستمگر تشكيل شد و دست‌كم توانستند تا حدودي جلوي ستم‌ها و خودسري‌هاي جباران را بگيرند.

ولي آنچه وحشت و اضطراب حاكمان خودكامه را برمي‌انگيخت، وعدة ظهور حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف بود كه هستي آنان را تهديد مي‌كرد. ازاين‌روي معاصرين امام حسن عسكريعلیه السلام به‌شدت ايشان را تحت نظر قرار دادند كه اگر فرزندي براي آن حضرت متولد شود، او را به قتل برسانند و خود آن بزرگوار را در عنفوان جواني به شهادت رساندند. ولي اراده خداي متعال بر اين قرار گرفته بود كه حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف متولد، و براي نجات جامعه بشري ذخيره شوند. به همين جهت بود كه در زمان حيات پدرشان تا سن پنج‌سالگي جز افراد معدودي از خواص شيعه، كسي آن حضرت را زيارت نمي‌كرد و بعد از وفات پدر بزرگوارشان تماس امام با مردم به‌وسیله چهار نفر(1) كه يكي پس از ديگري به سمت نيابت خاص مفتخر مي‌شدند، برقرار مي‌شد. ازآن‌پس، براي مدت نامعلومي «غيبت كبري» واقع شد؛ تا روزي كه جامعه بشري، آمادة پذيرش حكومت الهي جهاني شود و به امر خداي متعال ظهور فرمايد.

بنابراين، راز اصلي غيبت آن حضرت اين است كه از شر جباران و ستمگران محفوظ بماند. در بعضي از روايات به حكمت‌هاي ديگري نيز اشاره شده كه از جملة آنها آزمايش مردم است كه بعد از اتمام‌حجت، چه اندازه پايدار و استوار مي‌مانند.

البته در زمان غيبت هم مردم به‌كلي از فيوضات آن حضرت بي‌بهره نيستند و به تعبيري كه در روايات آمده، همانند خورشيدي كه پشت ابر باشد،(2) كمابيش از نور او استفاده مي‌كنند؛ چنانكه افراد بي‌شماري هرچند به‌صورت ناشناس به زيارت ايشان مشرف شده و براي رفع گرفتاري‌هاي مادي و معنوي، از آن بزرگوار بهره‌مند شده‌اند. اساساً حيات آن حضرت، عامل مهمي براي دل‌گرمي و اميدواري مردم است تا خود را اصلاح و آمادة ظهور كنند.

1. عثمان‌بن‌سعيد، محمد‌بن‌عثمان‌بن‌سعيد، حسين‌بن‌روح و على‌بن‌محمد سمرى.

2. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص92.

پرسش

1. هدف نهايي از بعثت پيامبر اسلامصلی الله علیه و آله چيست؟

2. چگونه اين هدف، تحقق‌پذير است؟

3. كدام آيات، بشارت برپايي حكومت الهي جهاني را مي‌دهد؟

4. نمونه‌اي از روايات اهل سنت درباره حضرت مهديعجل الله تعالي فرجه الشریف را ذكر كنيد.

5. نمونه‌اي از روايات اهل‌بيتعليهم‌السلام درباره غيبت آن حضرت را بيان كنيد.

6. غيبت صغري و كبري و فرق ميان آنها را شرح دهيد.

7. راز غيبت امام زمانعجل الله تعالي فرجه الشریف را توضيح دهيد.

8. در زمان غيبت، مردم چه بهره‌هايي مي‌توانند از آن حضرت ببرند؟