فصل دوم

انگيـزه‌هاي پـژوهش

انسان موجودي است مختار، و بسياري از رفتارها و کردارهاي خود را بر پايه اختيار و اراده، و با انتخاب خود انجام مي‌دهد. اما اراده، اختيار و گزينش يک کار از ميان کارهاي ديگر، معلول چندين عامل است؛ يکي از اين عوامل، گرايش و انگيزه‌اي است که کار براي آن انجام مي‌شود. تک­تک کارهاي اختياري انسان، با انگيزه قبلي و براي رسيدن به هدف خاصي است. انگيزه‌هاي موجود در نفس انسان، در ارزش دادن به کارهايي که بر پايه آن انگيزه‌ها به وجود آمده­اند، چه مثبت و چه منفي، نقش چشمگيري دارند و اختلاف ارزش کارها و رفتارهاي انساني، تا اندازه زيادي، به اختلاف انگيزه وي در انجام آن کار بستگي دارد. بنابراين، براي ارزيابي رفتارهاي اختياري، لازم است انگيزه اصلي و منشأ و ريشه آن را در نفس پيدا کرد.

پژوهش نيز، ازآنجا‌که جزو رفتارهاي اختياري ما انسان‌هاست، از اين قاعده بيرون نبوده، مي‌تواند با انگيزه‌هاي مختلفي روي دهد. در ادامه به برخي از اموري که مي‌توانند انگيزه پژوهش باشند، اشاره مي‌کنيم.  

حقيقت‌جويي

يکي از ويژگي‌هاي رواني انسان، گرايش فطري و غريزي به شناخت حقايق و آگاهي از

واقعيت‌هاست که از آغاز کودکي در هر انساني ظاهر مي‌شود و تا پايان عمر ادامه دارد. همين فطرت حقيقت‌جويي که گاهي «حس کنجکاوي» ناميده مي‌شود، مي‌تواند انسان را وادار کند تا درباره مسائل گوناگون بينديشد. حقيقت‌جويي در انسان ريشه فطري دارد و از انگيزه ريشه‌اي‌تر و اصيل‌تر کمال‌خواهي انسان منشعب مي‌شود. اين ويژگي به‌صورت نيرويي مرموز و يک عطش روحي شديد، از ابتدا وي را آرام نگذاشته، به تلاش، پويش و جست‌وجو وامي‌دارد. حتي در برخي موارد، آرامش و آسايش برخي از انسان‌ها را به‌طور کلي سلب مي‌کند و آنها را وامي‌دارد تا براي فهم حقيقت به سفرهاي دراز و خطرناک دست زده، احياناً خسارت‌ها و رنج‌هايي را در اين راه تحمل کنند و خود و خانواده‌شان تن به محروميت‌هايي دهند؛ يا اينکه عمري را در گوشه آزمايشگاهي، يا براي مطالعه و پژوهش رشته‌اي و يا مشاهده و تجربه پديده‌اي يا زندگي جانداري مانند مورچه، موريانه، زنبور عسل و پروانه سپري کرده‌ و در مواردي، سلامت جسمي و رواني خود را در اين راه هزينه کرده‌اند.

بسيار است زحمت‌هايي که بزرگان متحمل شدند تا يک مطلب به‌صورت شسته‌ورفته، مستدل و مستند، به‌گونه‌اي‌که بتوان به آن اعتماد کرد، در دسترس ما قرار بگيرد. انگيزه اين‌گونه کارها، در جامعه ما گاهي علاقه ديني، گاهي احساس وظيفه شرعي و گاهي عشق به اهل بيت است که تا عشق نباشد، کاري پيش نمي‌رود. ولي اين امر اختصاص به مسلمان‌ها ندارد؛ بلکه در ديگران هم علاقه به پژوهش وجود دارد و گاهي زحماتي در اين راه متحمل مي‌شوند که واقعاً مايه شگفتي است. در ميان فعاليت‌هاي دانشمندان غربي، نمونه‌هاي فراواني هست که براي کشف برخي از مجهولات مورد علاقه ايشان، تلاش‌هايي صورت گرفته است که واقعاً انسان را به شگفتي وامي‌دارد. کشف الفباي خط ميخي يکي از اين نمونه‌هاست؛ سه نسل زحمت کشيدند تا اين خط کشف شد؛ نسل اول عمر خود را صرف کرد و به نتايجي اندک رسيد و آن را به نسل دوم سپرد؛ نسل دوم مقداري بر آن افزود تا اينکه نسل سوم توانست الفباي خط ميخي را کشف کند. اما انگيزه آنها از اين پژوهش، اعم از اينکه داراي کاربرد مادي براي آنها بود و يا خودِ کشف

مجهول برايشان جاذبه داشت، انگيزه‌اي دنيوي بود؛ خود علاقه به علم نيز يک لذت دنيوي است. کساني که معاد را باور ندارند و اين‌گونه زحمت‌‌ مي‌کشند، براي آخرتشان کار نمي‌کنند؛ چون به آخرت معتقد نيستند. خوشي آنها همان لذتي است که از آن کار مي‌برند، يا منافعي که بعدها بر آن مترتب مي‌شود و يا اينکه نامشان در کتاب رکورددارها نوشته مي‌شود؛ زيرا براي آنها بسيار لذت‌آور است که نامشان باقي مي‌ماند.

اينها نمونه­هايي است از آثار و نشانه‌هاي روشن از تأثير انگيزه حقيقت‌جويي که مي‌توان در تاريخ زندگي مردان علم و دانش به صدها نمونه‌ از آنها برخورد و با ديدن آنها، در دل انسان تحسيني آميخته با احترام به اين قهرمانان علمي به وجود مي‌آيد. امروزه که عوامل سستي و تنبلي در برخي افراد اندکي زياد شده است، توجه به زحمت‌هاي ديگران مي‌تواند يادآور خوبي باشد. در گذشته هم در ايران خودمان، تلاش‌هاي بسيار زيادي در زمينه پژوهش انجام شده است؛ بزرگان ما در فقه، اصول، فلسفه، کلام و به‌ويژه بحث امامت، براي اينکه مطلبي را به‌طور مستند ثابت کنند يا سطح دانسته‌ها را بالا ببرند، بسيار زحمت کشيده‌اند و يادآوري آنها، هم براي قدرداني از زحمات ايشان و هم براي الگوگيري از آنها براي ما مفيد است.

انگيزه حقيقت‌جويي، آثار و نتايج مثبت فراواني نيز دارد؛ آثاري چون: رشد و شکوفايي و توسعه علمي، شاخه‌ها و رشته‌هاي فراوان تخصصي، گسترش و غناي فقهي، فلسفي و علمي که امروز در دسترس بشر قرار دارد و اين همه آثار و نتايج به بار آورده و همه‌جا را پر کرده است، و همچنين اختراعات، اکتشافات و دستاوردهاي صنعتي که در اختيار فرد و جامعه قرار گرفته و در سرعت‌بخشي و آسان‌سازي کارها به انسان بسيار کمک کرده‌اند و در کاهش دردها، رنج­ها و زحمت­هاي طاقت‌فرساي انسان تأثير مثبت داشته‌اند. همه اينها، نتايج پربار آن تلاش‌هاي علمي و يک مرحله عميق­تر، نتايج روح علم‌طلبي و انگيزه حقيقت‌جويي انسان‌اند و همگي، آثار و نشانه‌هاي رواني، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اين انگيزه فطري و يکي از دو شاخه کمال‌خواهي انسان‌اند و نشان مي‌دهند که يکي از انگيزه‌هاي اصيل در روح انسان، علاقه او به گسترش آگاهي است.

البته معناي عموميت گرايش فطري اين نيست که هميشه در همه افراد، زنده و بيدار باشد و انسان را آگاهانه به‌سوي مطلوب خويش برانگيزاند؛ بلکه ممکن است تحت تأثير عوامل محيطي و تربيت­هاي نادرست، به‌صورت خفته و غيرفعال درآيد يا از راه درست خود منحرف شود؛ چنان‌که در ديگر غريزه‌ها نيز چنين خفتن­ها و سرکوفتگي­ها و انحراف‌ها، کمابيش يافت مي‌شود.

جلب منفعت و دفع ضرر

عامل ديگري که رغبت انسان را به شناخت حقايق تقويت مي‌کند، اين است که رسيدن به ساير خواسته‌ها که هرکدام متعلق به يک يا چند گرايش فطري ديگر (غير از ميل به شناخت حقايق)اند، در گرو شناخت‌هاي ويژه‌اي است؛ چنان‌که بهره‌مندي از نعمت‌هاي گوناگون مادي و دنيوي، وام‌دار تلاش‌هاي علمي است و پيشرفت علوم تجربي، کمک فراواني به دستيابي انسان به خواسته‌هايش مي‌کند. همچنين اگر ثابت شود که دين مي‌تواند در زمينه تأمين خواسته‌ها و منافع و مصالح انسان به او کمک کرده، زيان­ها و خطرها را از او دور کند، براي وي مطلوب خواهد بود و غريزه سودجويي و گريز از زيان، حتي مي‌تواند عاملي براي پژوهش درباره دين شمرده شود.

محبت خدا و اولياي خدا

همان‌گونه‌که روان‌شناسان گفته­اند، تشويق مي‌تواند يکي از عوامل انگيزه­ساز در زمينه‌هاي گوناگون آموزشي و تربيتي باشد. تشويق انواع گوناگون دارد و در افراد مختلف، به حسب حال آنها و نوع باورها و تربيتشان، به گونه‌هاي مختلف انجام مي‌پذيرد. کساني که ايمان قوي دارند و باور‌ها و ارزش‌هاي ديني آنها قوي است، عوامل تشويقي‌شان فراتر از تشويق‌‌هاي مادي مانند پول، پست، مقام، جايزه، مدال و سردوشي است. کساني که به هر نحوي احساس کنند مثلاً وجود مقدس حضرت ولي عصر(عجل الله تعالي فرجه الشريف) از اين کار آنها خوش‌حال مي‌شود، در انجام آن سر از پا نمي­شناسند. در زمان جنگ، بودند افرادي که اگر احساس مي‌کردند کاري که کرده‌اند، لبخندي

به لب‌‌هاي امام آورده است، پاداششان را گرفته بودند؛ اگر ماه‌ها و سال‌‌ها در جبهه، جان خود را کف دست گرفته، فعاليت کرده و همه سختي‌‌ها را تحمل کرده بودند و بعد احساس مي‌کردند که امام از اين کار خوش‌حال است و لبخند مي‌زند، ديدن لبخند امام از هر پاداشي براي آنها ارزشمندتر بود. اينها واقعيت است و افسانه نيست. اکنون نيز کساني هستند که اگر در عمرشان يک‌بار خدمت مقام معظم رهبري برسند و ايشان يک دست نوازشي بر سر آنها بکشد يا يک بارک‌الله به ايشان بگويد، از ميليون‌‌ها دلار پول برايشان باارزش‌تر است. چنين کسي اگر خدمت امام زمان برسد و ايشان يک بارک‌الله به او بگويند، از شوق پرواز مي‌کند و ديگر پول و رياست براي او مطرح نيست. حال اگر در برابر مقام الوهيت و جمال و جلال بي‌نهايت الهي بايستد و احساس کند که خداوند از کار او خشنود است، ديگر نه بهشت مي‌خواهد، نه حوري و نه قصوري، و نه هيچ‌چيز ديگر. چنين کسي مي‌تواند انگيزه‌هايي براي جان‌فشاني و تقديم همه هستي خود داشته باشد تا از کسي که او را دوست دارد و به او عشق مي‌ورزد، يک بارک‌الله بشنود. کساني که از تربيت‌‌هاي ديني دورند و اين مزه‌ها را نچشيده‌اند، اين معنا را حتي نمي‌توانند تصور کنند؛ اما در سايه تربيت ديني، اين حقيقت ميسر است.

بنابراين، انگيزه‌هايي که دين مي‌تواند براي کار‌هاي خير ايجاد کند، قابل مقايسه با تشويق‌‌هاي مادي، پست و مقام، و جوايز و هدايا نيست. اين انگيزه‌ها در غير دين يافت نمي‌شوند. پس هنگامي که مي‌گوييم براي پرورش کساني که مي‌توانند نهضت علمي ايجاد کنند، بايد از تقويت استفاده کرد، ممکن است کساني که فقط روان‌شناسي خواند‌ه‌اند، همين تقويت‌‌هاي مادي به ذهنشان بيايد؛ غافل از اينکه دين چيز‌هايي براي تعليم و تربيت دارد که قابل قياس با چيز‌هاي ديگر نيست. اين يکي از تأثيراتي است که دين مي‌تواند داشته باشد. ارزش‌ها و باورهاي ديني در عرصه‌هاي ديگر مانند انتخاب موضوع، انتخاب روش، گسترش دستاورد‌هاي علمي و عرضه آن به ديگران نيز نقش دارند.