مقدمة محقق

کتاب پيش رو، با عنوان جهان‌شناسي، بخش دوم از مجموعه ‌مباحث معارف قرآن انديشمند فرزانه، استاد آيت‌الله محمدتقي مصباح يزديدام ظله العالي است که پس از بازنگري و تحقيق به دوستداران عرصة قرآن‌پژوهي تقديم مي‌شود. ضرورت تصحيح، تنقيح و تکميل اين کتاب که از متون درسي مقطع کارشناسي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خمينيقدس‌سره است، سال‌ها پيش از سوي استادان و دانش‌پژوهان اين مؤسسه احساس و گوشزد مي‌شد. ازاين‌رو، تنظيم و ساماندهي دوبارة آن در قالب متني آموزشي در دستور کار گروه تفسير و علوم قرآن مؤسسه قرار گرفت و اجراي آن از سوي اين گروه بر عهدة حقير گذاشته شد.

مبناي کار براي بازنگري و بازپژوهي کتاب، اصل درس‌گفتارهاي حضرت استاد(دام ظله‌العالي) است که در فاصلة زماني 3/1/1361 تا 29/1/1361 براي دانش‌پژوهان دوره‌هاي اولية مؤسسة در راه حق تدريس کرده‌اند و به‌‌همت برخي فضلاي حاضر در اين جلسات نگاشته شده که نسخة دست‌نويس آن هم‌اکنون در بايگاني مجموعه‌آثار حضرت استاد موجود است. البته درس‌هاي يادشده، پيش از اين با ويرايش فاضل محترم، جناب آقاي سيدعلي موسوي گرمارودي دو بار به چاپ رسيده است: نخستين بار به‌صورت

مستقل،(1) و ديگر بار همراه دو بخش خداشناسي و انسان‌شناسي معارف قرآن.(2) اما به دلايلي، نسخه‌هاي چاپي کتاب، محور کار قرار نگرفت؛ ازجمله اينکه پس از مقايسة بخش‌هايي از نسخة دست‌نويسِ درس‌گفتارها با کتاب‌هاي چاپ‌شده، روشن شد که در متون چاپ‌شده، به‌اقتضاي ويرايش کار، تغييراتي در بيان استاد صورت گرفته و احياناً مطالبي از متن بيانات استاد حذف، و جملاتي به متن يا پاورقي‌ها افزوده شده بود. افزون بر آن، در مواردي، برداشت ويراستار محترم (متن کتاب) با عبارت اصلي استاد (متن درس‌گفتار) تطابق نداشت؛ حال يا مطلب استاد به‌گونه‌اي ديگر از سوي ويراستار دريافت و تعبير شده، يا مقصود استاد به‌درستي منتقل نشده بود. ازاين‌رو، تکيه بر متن کتاب چاپ‌شده، به‌منزلة عين گفتارهاي استاد کافي نمي‌نمود و خود درس‌گفتارها، اصل و پآيه تصحيح و تحقيق قرار گرفت.

شيوه کار

1.  متن سخنان استاد در قالب درس‌هايي مجزا، تنظيم شده، و هر چند درس‌ِ هم‌موضوع نيز در قالب فصلي معين درآمده است؛

2. به ابتداي هر درس، «عنوان»، «مطالب محوري» و «اهداف درس»، و به انتهاي هريک، «خلاصه درس»، «پرسش‌ها» و «منابعي براي مطالعه بيشتر» و در برخي موارد «يادداشت درس» افزوده شده است؛

3.   بيشتر مطالب متن، عنوان‌سازي، و اندک عناوين موجود نيز اصلاح و تکميل شده است؛

1. با مشخصات: محمدتقي مصباح يزدي، معارف قرآن 2 (جهان‌شناسي) ، مؤسسة در راه حق، قم، 1369ش، با جلد شوميز و در قطع رقعي.

2. با مشخصات: محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)، مؤسسة در راه حق، قم، ۱۳۶۵ش (و افست آن در سال‌هاي بعد با چاپ‌هاي پرشمار، به‌همت انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)) با جلد گالينگور و در قطع وزيري.

4.   احياناً بخش‌‌هايي از متن جابه‌جا شده و کوشش ما بر اين بوده است که هر مطلبي در مکان مناسبش جاي گيرد؛

5. مطالبي را که جنبه استطرادي داشته يا توضيح ويژه نکته‌اي بوده که نبايد در متن مي‌آمده، به پانوشت منتقل، و انتهاي آن با علامت (م)، (نشانة اختصاري کلمه «مؤلف»)، مشخص شده است. بنابراين تمام پانوشت‌هايي که انتهاي آنها علامت (م) دارد، هرچند اندک، از مؤلف ارجمند بوده، بيشتر پانوشت‌ها که انتهاي آنها اين علامت را ندارد، از حقير است؛

6.  برخي مطالب درس‌گفتارها، به‌دليل تكرار، يا تفنن در تعبير و يا معترضه بودن مطلب، كه از لوازم گفتارهاي درسي است، حذف شده است؛

7.  تا حد امکان، تمام ديدگاه‌ها، اقوال، شواهد نقلي و تاريخي، و حتي برخي مفاهيم و اصطلاحات مستندسازي شده‌اند؛

8.  اصل در کار بازنگري، حفظ عبارات و تعابير حضرت استاد(دام ظله‌العالي) بوده است، و بر اين اساس، فرازهايي كه حالت گفتاري داشته، با حفظ محتوا، صورت نوشتاري يافته است. همچنين براي ورود به محتواي هر درس، يا مرور مطالب پيشين و يا بيان ساختار مباحث درس، در ابتداي بيشتر درس‌ها، جملاتي كوتاه تعبيه شده و در مواردي اندک نيز براي استدراك متن يا رواني و وضوح بيشتر آن، كلمات يا عباراتي كوتاه بِدان افزوده شده است؛

9. مشخصات کتاب‌شناختي همه منابع تحقيق و آثاري که ذيل عنوان «منابعي براي مطالعه بيشتر» معرفي شده‌اند، در پايان کتاب آمده است.

سخني با استادان محترم

1. كتاب پيش‌ رو براي دو واحد درسي در نظر گرفته شده كه در شانزده جلسة يک‌ونيم تا دو ساعته، قابل تدريس و ارائه بوده، تدريس تمام فصول آن لازم است؛

2. مخاطبان اصلي كتاب، دانش‌پژوهان مقطع كارشناسي رشته‌هاي علوم انساني به‌صورت عام، و رشتة تفسير و علوم قرآن به‌صورت خاص‌اند؛

3. روش ارائة بحث در كتاب، مبتني بر شيوة تفسير موضوعي است و در هريک از مسائل و موضوعات، آيات قرآني مربوطْ استخراج، دسته‌بندي و بررسي شده‌اند؛

4. آشنايي با ادبيات عرب، منطق و مباحث مقدماتي علوم قرآن، روش‌ تفسير، به‌ويژه روش تفسير موضوعي، و نيز مباحث قرآن‌شناسي و خدا‌شناسي از مجموعه‌مباحث معارف قرآن استاد مصباح(دام ظله‌العالي) ، براي ورود در مباحث كتاب و فهم درست و دقيق مطالب آن لازم است؛

5.  در صورت امکان، براي تدريس كتاب از راهبرد تدريس فعال استفاده شود كه مبتني بر تفكر و مشاركت دانش‌پژوهان همراه با تحليل، استدلال و نقد مطالب است؛

6.  پيش از تدريس هريک از درس‌ها، نكات محوري آن درس، مشخص، و به دانش‌پژوهان سفارش شود که پيش از آمدن به کلاس، بر روي آيات مربوط به آن محورها، تأمل، و واژه‌هاي اصلي آيات را مفهوم‌شناسي، و تا اندازه‌اي، معنا‌شناسي اجمالي كنند؛ درباره چگونگي دلالت آيه بر موضوع بينديشند؛ و سپس طي فرآيند تدريس، با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هريک از مطالبْ تحليل و بررسي شود؛

مطالب كتاب به‌گونه‌اي است كه مي‌توان فرآيند يادگيري را با طرح پرسش‌هاي آغازين و ضمن درس در کلاس ارزيابي كرد. افزون بر آن، در پايان هر درس، پرسش‌هايي براي ارزشيابي پيشرفت يادگيري آن واحد در نظر گرفته شده است كه در ابتداي هر جلسة درسي مي‌توان برخي پرسش‌هاي مربوط به درس پيشين را طرح كرد. ضمن اينكه لازم است ارزشيابي پايان ترم نيز مبتني بر پرسش از محورهاي اصلي مطالب کتاب، و بر اساس قدرت تحليل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نکات کليدي محتواي درس طراحي شود، پيشنهاد مي‌شود بخشي از نمرة درس به پرسش‌هاي

تشريحي پايان ترم اختصاص يابد و دست‌کم نيمي از آن نيز براي فعاليت تكميلي خارج از كلاس که در طول ترم توسط دانش‌پژوهان انجام مي‌گيرد، در نظر گرفته شود؛

8. بخش «يادداشت درس» مطالبي است براي تکميل اطلاعات دانش‌پژوهان و تتميم فايده برخي نکات درس که مجال پرداختن به آن در متن يا پانوشت‌ها نبوده است. استادان محترم، مطالعه اين بخش را به دانش‌پژوهان توصيه کنند.

قدرداني و سپاس

در آماده‌سازي و به ثمر رسيدن اين كتاب، عزيزان ديگري نيز سهيم بوده‌اند که قدردان زحمات همه آنها هستم. از استاد گرامي، حجت‌الاسلام والمسلمين جناب آقاي محمود رجبي ـ دام عزه ـ كه نظارت کتاب را عهده‌دار بوده‌اند، بسيار سپاسگزارم و سلامت و طول عمر بابرکت ايشان را از خداي منان خواهانم. از ويراستار محترم، جناب آقاي سيدمحمدعلي طباطبايي، عزيزان دست‌اندرکار در مديريت تدوين متون، به‌ويژه جناب آقاي سيدعلي حسيني فاطمي براي پيگيري مستمر كار، و دوستان واحد ويرايش و تايپ، و جناب آقاي علي آقامحمدي براي استخراج و تنظيم فهرست‌هاي فني و نمايه‌سازي کتاب و نيز از متصديان نشر و همه كساني كه به‌گونه‌اي در شکل‌گيري و نهايي‌سازي اين اثر سهيم بوده‌اند، تشکر مي‌کنم و از خداي بزرگ براي يکايک آنان اجر و پاداش نيكو مي‌طلبم.

هشتم بهمن 1390 هجري شمسي

برابر با چهارم ربيع‌الاول 1433 قمري

قم ـ حميد آريان