مقدمة معاونت پژوهش

حقيقت اصيل‌ترين، جاودانه‌ترين و زيباترين راز هستي و نياز آدمي است كه سلسلة مؤمنان و عالمان صادق چه جان‌ها كه در راه آن نباخته، و جاهلان و باطل‌پرستان چه توطئه‌‌ها و ترفندها كه براي محو و مسخ آن نساخته‌اند. چه تلخْ‌واقعيتي است مظلوميت حقيقت، و چه شيرينْ‌حقيقتي است اين وا‌‌‌‌قعيت كه در مصاف هميشگي حق و باطل، حق سربلند و سرفراز است و باطل ازبين‌رفتني و نگونسار. اين والا و بالانشينيِ حقيقت، گذشته از سرشت حق، وام‌دار كوشش‌هاي خالصانه و پايان‌ناپذير حقيقت‌جوياني است كه در عرصة نظر و عمل كمر همت محكم بسته و از دام و دانة دنيا رسته‌اند، و دراين‌ميان نقش و تأثير اديان و پيامبران الهي، و به‌ويژه اسلام و پيامبر اكرمصلی الله علیه و آله و جانشينان برحق و گرامي اوعلیهم السلام، برجسته‌ترين است.

دانشمندان نام‌آور شيعه رسالت خطير و بي‌نظير خويش را بهره‌گيري از عقل و نقل و غوص در درياي معارف قرآن و برگرفتن گوهر ناب حقيقت از سيرة آن پيشوايان و عرضة آن به عالم بشري و دفاع جانانه در برابر هجوم ظلمت‌پرستان حقيقت‌گريز دانسته و در اين راه ديده‌ها سوده و جان‌ها فرسوده‌اند. اكنون در عصر بحران معنويت كه دشمنان حقيقت و آدميت هرلحظه با توليد و انتشارِ فزون از شمارِ آثار نوشتاري و ديداري و به‌كارگيري انواع ابزارهاي پيشرفتة سخت‌افزاري و نرم‌افزاري در عرصه‌هاي گوناگون براي سيطره بر جهان مي‌كوشند، رسالت حقيقت‌خواهان و انديشمندان حوزوي و دانشگاهي، به‌ويژه عالمان دين، بس عظيم‌تر و سخت دشوارتر است.

در جهان تشيع، پژوهشگران حوزوي در علوم فلسفي و كلامي، تفسيري و حديثي، فقهي و اصولي و نظاير آن كارنامة درخشاني دارند، و تأملات ايشان بر تارك پژوهش‌هاي اسلامي مي‌درخشد. درزمينة علوم طبيعي و تجربي و فناوري‌هاي جديد نيز پژوهشگران ما تلاش‌هايي چشمگير كرده، گام‌هايي نويدبخش برداشته و به جايگاه درخور خويش در جهان نزديك شده‌اند، و مي‌کوشند تا با فعاليت‌هاي روزافزونشان مقام شايستة خويش را در صحنة علمي بين‌المللي بازيابند. ولي در قلمرو پژوهش‌هاي علوم اجتماعي و انساني تلاش‌هاي دانشمندان اين مرزوبوم آن‌گونه كه شايستة نظام اسلامي است به بار ننشسته و آنان گاه به ترجمه و اقتباس نظريات ديگران بسنده كرده‌اند. دراين‌زمينه كمتر مي‌توان ردّ پاي ابتكارات و به‌ويژه خلاقيت‌هاي برخاسته از مباني اسلامي را يافت و تا رسيدن به منزلت مطلوب راهي طولاني و پرچالش در پيش است. ازاين‌روي، افزون بر استنباط، استخراج، تفسير و تبيين آموزه‌هاي ديني و سازمان‌دهي معارف اسلامي، كاوش در مسائل علوم انساني و اجتماعي از ديدگاه اسلامي و تبيين آنها از مهم‌ترين اهداف و اولويت‌هاي مؤسسات علمي به‌ويژه مراكز پژوهشي حوزه‌هاي علميه است.

مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خمينيرحمه الله در پرتو تأييدات رهبر كبير انقلاب اسلامي و حمايت‌هاي بي‌دريغ خلف صالح وي، حضرت آيت‌الله خامنه‌ايدام ظله العالي از آغازِ تأسيس براساس سياست‌ها و اهداف ترسيم‌شده ازسوي حضرت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي «دامت بركاته» به امر پژوهش‌هاي علمي و ديني اهتمام داشته و در مسير برآوردن نيازهاي فكري و ديني جامعه، به پژوهش‌هاي بنيادي، راهبردي و كاربردي پرداخته است. معاونت پژوهش مؤسسه براي تحقق اين مهم، افزون بر برنامه‌ريزي و هدايت دانش‌پژوهان و پژوهشگران، درزمينة نشر آثار محققان نيز كوشيده و بحمدالله تاكنون آثار ارزنده‌اي را در حد توان خود به جامعة اسلامي تقديم كرده است.

كتابِ پيش ‌روي، پژوهشي است در قلمرو مسائل نبوت‌شناسي كه با تلاش پژوهشگر

ارجمند، جناب حجت‌الاسلام والمسلمين آقاي مصطفي كريمي تحقيق، بازنگاري و به صورت درسي تنظيم شده است. هدف اصلي کتاب ارائة ديدگاه قرآن كريم دربارة مسائل مربوط به وحي، امكان، ضرورت و راه‌هاي اثبات نبوت، اوصاف، وظايف و رسالت پيامبران، و خاتميت و امامت است.

معاونت پژوهش از محقق محترم و نيز حجت‌الاسلام والمسلمين استاد محمود رجبي، كه با نظارت و ارائة نظرهاي سودمندشان، بر اتقان و غناي اثر افزوده‌اند، صميمانه سپاسگزاري مي‌كند و توفيق روزافزون ايشان را از خداوند منان خواستار است.

معاونت پژوهش

مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خمينيرحمه الله

يادداشت محقق

لزوم بازنگري كتاب

مجموعه كتاب‌هاي معارف قرآن، اثر ارزشمند استاد و متفكر عالي‌قدر، حضرت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي ـ دامت بركاته ـ ساليان زيادي است كه مورد استقبال اهل علم و فرهنگ بوده و در شمار متون درسي همة رشته‌هاي مقطع كارشناسي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خمينيرحمه الله قرار دارد. شاكلة اصلي اين كتاب‌ها، درس‌گفتارهاي استاد در آغازين دوره‌هاي آموزشي مؤسسه بوده است كه اغلب پس از ويرايش اوليه، بي‌آنكه تنظيم و تنسيقي متناسب با متون آموزشي بيابند، چاپ و منتشر شده‌اند. وضعيت يادشده، بازنگري در اين كتاب‌ها را ايجاب مي‌كرد.

در جهت ضرورت و نياز يادشده، طرح «بازنگري كتب معارف قرآن استاد مصباح» با هدف تنظيم و سامان‌دهي مجدد اين كتاب‌ها به‌عنوان متون آموزشي در قالب بازنگري، تصحيح، تكميل و ويرايش آنها، در گروه تفسير و علوم قرآن مؤسسه تهيه شد و به تصويب رسيد، و اجراي آن در دوازده محور، از جمله دو محور راه و راهنماشناسي (محورهاي چهارم و پنجم)، با مديريت و نظارت عالي استاد گرامي، آيت‌الله محمود رجبي ـ دامت بركاته ـ آغاز گرديد.

كتاب پيش رو، مجموع محورهاي چهارم و پنجم(1) از معارف قرآن استاد مصباح است.

1. اين دو محور در فاصلة زماني 9/8/1361 تا 28/2/1362، طي جلسات 35 تا 79 از درس‌هاي‌ معارف قرآن، تدريس شده است.

محور راه‌شناسي به همان شكل پياده‌شده از نوار و بدون تنظيم و اصلاح، چاپ شده است. بخش راهنماشناسي به همت محقق گرامي، دكتر محمد سعيدي‌مهر ـ دام ‌عزه ـ نگارش يافته است. در اصلاح و بازنگري، افزون بر نسخة چاپ‌شده، نسخة پياده‌شده از نوار نيز مورد توجه بوده است.

كارهاي انجام‌شده

1. به دليل نياز اين بخش از معارف قرآن به افزودن مطالب ضروري، و جابه‌جاييِ درخور توجهِ مباحث، ساختار جديدي براي كتاب تهيه شد و پس از تأييد مؤلف گرامي و ناظر محترم ملاك تدوين قرار گرفت.

2. دو بخش راه و راهنما‌شناسي كه به صورت دو متن جدا از هم در يك مجلد چاپ شده بود، به صورت يك متن پيوسته تدوين شده است.

3. چهار درس به ابتداي كتاب افزوده شده است. سه درس نخست از منابع ديگرِ مؤلف گرامي جمع‌آوري شده و درس چهارم بسط‌داده‌شدة بخشي از پيشگفتار نسخة پيشين است.

4. كتاب به شكل متن آموزشي و در قالب درس‌هاي مجزا تنظيم، و ابتداي هر درس، فهرستِ عناوين درس، اهداف يادگيري و پيش‌سازمان‌دهنده‌، و به انتهاي درس‌ها، چكيده، پرسش‌ها، پژوهش پاياني و معرفي منابعي براي مطالعة بيشتر افزوده شده است.

5. براساس طرح جديد، تمام مطالب فاقد عنوانْ عنوان‌سازي، و عناوين موجود نيز بهينه‌سازي شده است.

6. در راستاي تدوين متن آموزشي، افزون بر جابه‌جايي‌هاي لازم، مطالب تكراري يا غيرضرور در متن آموزشي حذف شده و پاره‌اي توضيحات و مستندات نيز در پاورقي آمده است.

7. به‌منظور متناسب‌سازي حجم مطالب كتاب براي تدريس (چهار واحد)، پاره‌‌اي مطالب به صورت پيوست آمده است.

8. آيات قرآن كريم، روايات، ديدگاه‌ها، شواهد، مفاهيم و اصطلاحات مستندسازي شده است.

9. آيات قرآن كريم و ترجمة آنها بازبيني، و آيات لازم افزوده شده است.

سخني با استادان و دانش‌پژوهان

1. اهميت موضوع كتاب و ضرورت يادگيري مطالب آن و جايگاه مطالب كتاب در هندسة مجموعة معارف قرآن در مقدمة پربار مؤلف گرامي به نحو شايسته آمده است. ازاين‌رو، انتظار مي‌رود استادان گرامي، مقدمه را تدريس كنند و دانش‌پژوهان نيز آن را بخوانند.

2. هدف‌هاي شناختي كتاب عبارت‌اند از: آگاهي از ديدگاه قرآن دربارة مسائل مربوط به وحي، نبوت، اوصاف و مقامات پيامبران و به‌ويژه ‌پيامبر اكرمصلی الله علیه و آله، ويژگي‌هاي دين اسلام و امامت.

3. به دست آوردن روحية علمي و انگيزة لازم براي دفاع از اسلام، وحي و ساحت پيامبران و امامانعلیهم السلام و ادامة تحقيقات دراين‌باره، هدف انگيزشي كتاب است، و كسب توانايي براي تبيين ديدگاه قرآن كريم دربارة مسائل يادشده، هدف مهارتي به شمار مي‌آيد.

4. كتاب حاضر در 26 درس تنظيم، و براي چهار واحد درسي در نظر گرفته شده است.

5. روش ارائة بحث در كتاب بر شيوة تفسير موضوعي مبتني است، و در هريك از مسائل و موضوعات، آيات قرآنيِ مربوطْ استخراج، دسته‌بندي، بررسي و تفسير شده‌اند.

6. مخاطبان كتاب، به صورت عام، دانش‌پژوهان مقطع كارشناسي رشته‌هاي علوم انساني، و به صورت خاص دانش‌پژوهان رشتة تفسير و علوم قرآن‌اند؛

7. آشنايي با ادبيات عرب، منطق و مباحث مقدماتي علوم قرآن، قواعد تفسير و برخي

مباحث معرفت‌‌شناختي مانند ارزش‌ و قلمرو شناخت‌ انسان، بخشي از مباحث خداشناسي و انسان‌شناسي، به‌ويژه برخي اوصاف خداوند، و پاره‌اي از ويژگي‌هاي انسان براي ورود به مباحث كتاب و فهم درست مطالب آن لازم است؛ ازاين‌رو محورهاي قرآن‌شناسي، خداشناسي، انسان‌شناسي، پيش‌نياز اين مادة درسي به شمار مي‌آيد.

8. تدريس تمام درس‌ها ضروري، و براي تدريس كتاب لازم است از راهبرد تدريس فعال استفاده شود كه مبتني بر تفكر، كار گروهي، خلاقيت و مشاركت دانش‌پژوهان، همراه با تحليل، استدلال و نقد مطالب است.

9. پيش از ارائة هريك از دروس، شايسته است نكات محوريِ درسْ مشخص، و به دانش‌پژوهان توصيه شود كه پيش از حضور در كلاس، دربارة آيات مربوط به آن محورها بينديشند و مفاهيم اصلي آيات را معنا‌شناسي اجمالي، و دربارة نحوة دلالت آيه بر موضوع فكر كنند، و سپس طي فرآيند تدريس، با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هريك از مطالب تحليل و بررسي شود.

10. مطالب كتاب به‌گونه‌اي است كه فرآيند يادگيري را مي‌توان با طرح پرسش‌هاي آغازين و ضمن درس در كلاس ارزيابي كرد. افزون بر اين، در پايان هر درس، پرسش‌هايي براي ارزشيابي پاياني پيشرفت يادگيري آن درس مطرح شده است كه در آغاز هر جلسه مي‌توان برخي پرسش‌هاي مربوط به درس پيشين را مطرح كرد. ضمن اينكه، لازم است ارزشيابي پايان ترم نيز مبتني بر پرسش از محورهاي اصلي مطالب و براساس قدرت تحليل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نكات كليدي محتوا طراحي شود. همچنين مي‌بايد بخشي از نمرة درس به سؤالات تشريحي اختصاص يابد و بخشي ديگر از آن نيز براي فعاليت تكميلي خارج از كلاس در نظر گرفته شود.

11. گرچه تدريس مطالب پيوست‌ها لازم نيست، مطالعة آنها به دانش‌پژوهان توصيه مي‌شود.

قدرداني و سپاس

بي‌شك منزلت و ارزش محتوايي كتاب، زاييدة انديشة بلند مؤلف گران‌قدر، استاد فرزانه حضرت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزديدام ظله العالي است. وضع جديد كتاب نيز، ظرفيت و كيفيت استفاده از آن را به صورت درخور توجهي، به‌ويژه به عنوان متن درسي، ارتقا بخشيده است. اين نيز بيش از همه، مرهون نكته‌سنجي‌ها و ياد‌آوري نكات اصلاحي استاد عزيزم آيت‌الله محمود رجبي ـ دامت‌ بركاته ـ است كه نظارت و ارزيابي كارِ بازنگري كتاب را بر عهده داشتند. براي هر دو بزرگوار از خداوند منّان تندرستي و طول عمر باعزت مسئلت دارم.

خداي متعال را بر توفيق كسب فيض از محضر اين استادان بزرگوار و مشاركت در بازنگري كتب معارف قرآن سپاس مي‌گويم، و به ارواح متعالي پيامبران الهي و امامان معصومعلیهم السلام و عالمان وارسته و شهدا درود مي‌فرستم. از دوستان تلاشگر در مديريت تدوين متون، به‌ويژه جناب حجت‌الاسلام احمدي، مدير محترم تدوين متون، و جناب آقاي سيدعلي حسيني فاطمي، رئيس ادارة تدوين متون درسي، ويراستار محترم جناب آقاي سيدمحمدعلي طباطبايي، كاركنان محترم واحد تايپ، جناب آقاي علي موحدي‌فرد، براي مقابله، و جناب آقاي امير مصطفي‌زاده براي بازخواني متن سپاسگزارم. نيز از انتشارات مؤسسه و همة دست‌اندركاران چاپ و نشر كتاب و همة كساني كه در به ثمر رسيدن اين اثر ما را ياري داده‌اند، تشكر مي‌كنم و بهره‌مندي از توفيق و پاداش الهي را براي همة اين عزيزان آرزو مي‌كنم.

قم ـ پانزدهم رمضان‌المبارك 1434 هجري قمري

برابر با دوم مرداد 1392 هجري شمسي

مصطفي كريمي

مقدمة مؤلف

از بحث‌هاي پيشين معارف قرآن كريم، در خداشناسي، جهان‌شناسي و انسان‌شناسي، به اين نتيجه رسيديم كه خداي متعال به اقتضاي صفات ذاتي خويش و براساس فياضيت و رحمانيتش، جهان خلقت را آفريده است(1) و چنان‌كه از برخي آيات استفاده شد،(2) آفرينش جهان مادي، مقدمة پيدايش انسان،(3) و از اين جهت، انسان اشرف مخلوقات و مورد تكريم خداوند است.(4) ويژگي انسان كه براساس آن مي‌تواند به عالي‌ترين مقام مخلوقات برسد، در «اختيار» و مقدمات آن است. انسان بر پاية قدرت خدادادي، موجودي است كه مي‌تواند از ميان راه‌هاي مختلف، هركدام را بخواهد انتخاب كند. بر اين اساس، او مورد تكليف الهي واقع مي‌شود و اگر به تكليف خويش عمل كند، به برترين مرتبة كمال و پايدارترين سعادت‌ها و لذت‌ها مي‌رسد. بنابراين مهم‌ترين ويژگي انسان، اختيار داشتن و انتخابگر بودن اوست و راهي را كه مي‌پيمايد براساس انتخاب آزاد خويش است.

همچنين به اين نتيجه رسيديم كه زندگي دنيا مقدمه‌اي است براي حيات اخروي؛ يعني در اين مرحله از زندگي است كه انسان با استفاده از اختيار و انتخاب، مسير خويش را برمي‌گزيند و سرنوشت خويش را مي‌سازد و پس از اين مرحله، مرحلة زندگي ابدي است

1. محمدتقي مصباح يزدي، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسي، كيهان‌شناسي، انسان‌شناسي)، ص159، 160.

2. وَهُوَ الَّذِي خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَي الْمَاء لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (هود، 7).

3. ر.ك: محمدتقي مصباح يزدي، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسي، كيهان‌شناسي، انسان‌شناسي)، ص167ـ179.

4. ر.ك: همان، ص267ـ274.

كه از نتايج اعمالي كه در اين عالم انجام داده است بهره‌مند مي‌شود. براي انتخاب راه صحيح زندگي، افزون بر قدرت اراده و تصميم‌گيري، گرايش‌هاي فطري و وسايل انجام كار، شرط مهم ديگري نيز وجود دارد و آن شناخت راه صحيح است. در واقع انتخاب آزاد وقتي صورت مي‌گيرد كه انسان راه‌هاي مختلف را بشناسد و از نتيجة هريك آگاه باشد، تا بتواند در مسير صحيح زندگي گام بردارد و به‌سوي سعادت ابدي خود حركت كند.

در بحث انسان‌شناسي اشاره كرديم كه شناخت‌هاي مختلفي براي انسان ممكن است؛ لكن آنچه براي همة انسان‌ها عموميت دارد، شناخت حسي و شناخت عقلاني است. حال اين پرسش رخ مي‌نمايد كه آيا اين دو گونه شناخت كه خداي متعال در اختيار همة انسان‌ها قرار داده، براي شناخت راه صحيح بسنده است؟ به عبارت ديگر، براي انساني كه مي‌خواهد هر قدمي را به گونه‌اي بردارد كه در مسير سعادت ابدي او واقع شود و به آن كمال نهايي نزديك گردد و ازاين‌رو، لازم است در هر قدم چيزهايي را بداند، آيا اين دانستني‌ها كه براي هر انساني در هر مرحلة زندگي لازم است، از راه حس و عقل به دست مي‌آيد؟ اگر اين آگاهي‌ها بسنده نيست، آيا خداوند انسان را در گمراهي و سرگرداني به خود واگذاشته يا به طريقي خاص، خلأ اين شناخت سرنوشت‌ساز را پر كرده است؟ اگر پاسخْ مثبت است، آن آگاهي چيست؟ چه كساني توان دريافت آن را دارند؟ آيا اين آگاهي به‌دور از هر خطايي به مردم مي‌رسد؟ مردم چگونه صاحبان اين آگاهي، و ارتباط آنان با خدا را بشناسند؟ با توجه به ختم نبوت و قطع اين ارتباط ويژه‌، هدايت مردم را چه كساني بر عهده دارند؟

اين قسمت از معارف قرآن كريم با عنوان «راه و راهنماشناسي»، به اين پرسش‌هاي اساسي پاسخ مي‌دهد و مباحث زير را دربردارد: مفهوم و امكان و ضرورت وحي و نبوت، اهداف و آثار نبوت، راه‌هاي اثبات نبوت، مصونيت وحي و عصمت پيامبران، وحدت دين الهي و لزوم ايمان به تمام پيامبران، شرايع الهي و مشتركات و تمايزات آنها، كثرت پيامبران و تفاوت مراتب آنان، وظايف و مقامات پيامبران، اوصاف عمومي پيامبران، رفتار مردم با پيامبران، سنت الهي در برخورد با اقوام پيامبران، خاتميت، ويژگي‌هاي اسلام، و امامت.