فصل8

خدمات علم به دين

همان‌گونه که ابعاد مختلف دين تأثيراتي عميق بر جنبه‌هاي مختلف علوم برجاي مي‌گذارند، معارفي که از ديگر راه‌ها و منابع به‌دست مي‌آيند نيز مي‌توانند در فهم و رفتار ديني ما تأثير داشته باشند. در اينجا ابتدا به قلمروهايي که چنين تأثيري وجود ندارد اشاره کرده، سپس به برخي از مهم ترين مواردي که علوم مختلف مي توانند به معرفت ديني يا عمل به دستورات ديني کمک کنند خواهيم پرداخت.

8.1. موارد عدم تأثير علم بر دين

دستورالعمل‌ها و قوانين ديني يا بايد مستقيماً از منابع ديني استخراج شوند، و يا با روش صحيح و منطقي از نظام باورها و ارزش‌هاي ديني استنباط گردند. روش تجربي و سازوکارهاي مربوط به آن، مانند آمار و نظرسنجي در اين زمينه هيچ نقشي ندارند. نه قانون

اسلامی را می‌توان با آمار کشف کرد، و نه با آمار می‌توان آن را تغییر داد. افکار عمومي و نظر اکثريت شهروندان نيز نمي‌توانند به اين مسئله کمک کنند. در این زمینه قرآن کريم می‌فرماید: «وَ إِن تُطِعْ أَكْثرََ مَن فىِ الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يخَْرُصُون‏؛(1)اگر از اکثریت مردم روی زمین اطاعت کنی تو را از راه خدا گمراه می‌کنند؛ زیرا اکثریت مردم تابع گمانشان هستند و سخنی که می‌گویند از روی حدس و تخمین است».(2)

8.2. تأثير علم بر فهم يا اثبات گزاره‌هاي توصيفي دين

يکي از خدماتي که علوم تجربي مي‏توانند به دين ارائه کنند، اين است كه پاره‏اي از نتايج قطعي اين علوم براي اثبات برخي از گزاره‌هاي دين به‌کارگرفته شوند. برخي از اين گزاره‌ها، حکايت‌گر حقايقي هستند که مي‌توان از يافته‌هاي علمي به‌عنوان يكي از مقدمات (صغري) براهين فلسفي اثبات آنها استفاده کرد.(3) به‌عنوان نمونه، علم زيست‌شناسي با روش خود مي‌تواند روابط پيچيده و نظم حيرت انگيز موجود ميان اجزاء يک موجود زنده را کشف کند که به حيات و رشد آن کمک مي‌رسانند. اگر اين يافته‌هاي علمي را در

1 . انعام (6)، 11.

2 . محمدتقي مصباح يزدي، «رابطه ایدئولوژی و فرهنگ‌اسلامی با علوم انسانی»، در مجموعه مقالات وحدت حوزه و دانشگاه و بومی و اسلامی کردن علوم انسانی، 27 آذر 1378، ص80.

3. محمدتقي مصباح يزدي، ايدئولوژي تطبيقي، ج 1، ص 15.

دستگاه استدلال فلسفي قرار دهيم و مقدمه‌اي عقلي (کبري) به آن ضميمه نماييم که: «هر نظمي مخلوق ناظمي آگاه است»، مي‌توان نتيجه گرفت که جهان هستي با اين نظم دقيق خود مخلوق ناظمي آگاه است. به‌اين صورت، يافته‌هاي علمي تجربي در خدمت اثبات يکي از اصول اعتقادي دين قرار مي‌گيرد.

از سوي دیگر، مسائلي که از راه وحی معلوم گشته‌اند و در قالب متون و آموزه‌هاي ديني به‌دست ما رسيده‌اند موهبت‌هايي الهي‌اند که تنها براي مؤمنان يقين‌آورند. برخي از اين حقايق قابل تبيين و اثبات از راه‌هاي عقلي يا تجربي هم هستند. اثبات چنين مسائلي با استفاده از مقدمات و روش‌هاي مورد قبول ديگران مي‌تواند به ايشان کمک کند تا هم راهي به فهم آن واقعيات بيابند، و هم از اين طريق به حقانيت دين الهي پي‌ببرند، و به سرچشمه هدايت رهنمون گردند.(1) افزون بر اين‌ها، با اثبات آنچه در دين اسلام دربارة حقايق تجربي و عقلي آمده، و مقايسة آنها با ديگر نظريات علمي و فلسفي مي‏توان برتري اسلام را در عرصه‏هاي مختلف به اثبات رساند.(2)

8.3. تأثير علم بر فهم يا اثبات گزاره‌هاي دستوري دين

احكام تعبدي دين تابع مصالح و مفاسدي واقعي است. بسياري از اين مصلحت‌‌ها به سعادت اخروي انسان مربوط مي‌شوند و حاکي از

1 . محمدتقي مصباح يزدي، مباحثي درباره حوزه، ص 122.

2 . همان، ص28.

رابطه‌اي هستند که ميان فعل اختياري انسان با کمال نهايي و قرب الي الله وجود دارد. شناخت چنين مصلحت‌هايي از تيررس عقل و تجربه خارج است. ولي بعضي از مصالح دستورات ديني به فوايد و آثاري مربوط مي‌شوند که در همين دنيا نصيب فرد يا جامعه مي‌شود. اين‌گونه مصلحت‌هاي دنيوي مي‌توانند از راه تجربه نيز اثبات شوند و توصيه‌ها يا انذارهاي ديني مربوط را با کمک روش تجربي تبيين و اثبات کنند.(1)

پس از مشخص كردن حوزة دين و قلمرو آن، مي‌توان گفت: در اين چارچوب، هرچه اثبات شود جزئي از دين است، خواه از راه دلايل نقلي و تعبدي اثبات شود و خواه از راه‌هاي عقلي و غيرتعبدي. در هر صورت، اگر آنچه با دليل معتبر اثبات مي شود كاشف از اراده الهي باشد، مي‌توان مضمون آن را به خداوند و دين نسبت داد، و جزئي از معرفت ديني به حساب مي‌آيد.(2)

از ديگر خدماتي که علم مي‌تواند در حوزة مسائل عملي و دستوري در اختيار دين قرار دهد، کمک در حوزة موضوع‌شناسي احکام است. با وجود آن‌که در اسلام، همة احکام كلي بیان شده است و با استناد به آن‏ها مي‏توان احكام جزئي را در هر شرايطي استخراج و استنباط كرد، ولي براي تطبيق اين احکام کلي بر

1 . محمدتقي مصباح يزدي، «سلسله درسهايي درباره معرفت ديني (2)»، فصلنامه مصباح، س 6، ش 21 (بهار 1376)، ص 15.

2 . محمدتقي مصباح يزدي، «سلسله درسهايي درباره معرفت ديني (1)»، فصلنامه مصباح، س 5، ش20 (زمستان 1375)، ص 11.

مصاديق خاص آن در هر زمان و مکان و با توجه به شرايط متغير، لازم است ويژگي‌هاي وضعيت موجود به‌درستي شناخته شود تا حکم مربوط به آن معلوم گردد. ممكن است گاهي براي تشخيص خصوصيات و ويژگيهاي موضوع يک حکم ديني نياز باشد از روشهاي تجربي مانند آمار استفاده کنيم. همچنين هنگام تزاحم دو مصلحت ـ که به دو حکم متفاوت مي‌انجامندـ چه بسا لازم شود تا براي تشخيص مصلحت اهمّ، از يافته‌هاي تجربي و نيمه‌تجربي علوم طبيعي يا انساني کمک گرفته‌شود. نکته‌اي که بايد به آن توجه شود اين است که استفاده از روش تجربي در اين‌‌گونه امور به اين معنا نيست كه مثلاً آمار يا استقراء مي‌توانند احکام حقوقي دين را تعيين کنند يا تغيير دهند، بلکه آنها تنها زمينه‏هاي مصلحت و مفسده را معرفي مي‏كنند، يا به بیان دیگر، موضوع را مشخص مي‏نمايند.

در برخي مسائل فقهي، آگاهي‏هايي خاص از علوم تجربي، مي‌توانند به فقيه کمک کنند تا، به‏خصوص در مسائل اجتماعي، به شناختي صحيح و دقيق از موضوعات احکام نايل آيد. اين مطلب به‌ويژه دربارة موضوعات نوپديد (مسائل مستحدثه) از اهميت بيشتري برخوردار است.(1)از اين‏رو، يک مجتهد بايد علاوه بر علوم متداول در حوزه، از علوم روز نيز آگاهي داشته باشد تا بتواند با استفاده از همان قواعدي كه در دست دارد، احكام مورد نياز جامعه را در هر زمان تشخيص داده، فتوايي مطابق با نظر شرع صادركند.(2)

1 . محمدتقي مصباح يزدي، مباحثي درباره حوزه، ص 126.

2 . همان، ص 96ـ97.

براي شناخت مصادیق جزئی، ممكن است مواردي را خود تجربه كنيم، يا مواردی را از تحقيقات و يافته‌هاي ديگر دانشمندان استفاده نماييم. بنابراین، زمينة كمك متخصصان ديگر علوم و رشته‏هاي مختلف علمي به عالمان دین آن است که در تشخيص مصداق براي موضوع قواعد كلي شرعي به او مدد رسانند. درنتيجه، چنان نيست که با داشتن آموزه‌هاي اسلام از ديگر علوم بي‏نياز شويم، زيرا دست‌کم براي شناخت موضوعات، به علوم مختلفي نياز داريم. همچنين با شناختن و فرا گرفتن علوم، از اسلام بي‏نياز نمي‌شويم، چرا كه شناخت موضوعات، بدون استنباط حكم آنها از منابع ديني، نمي‌تواند انسان را به‌سوي هدف رهنمون گردد.(1)

1 . محمدتقي مصباح يزدي، محمدتقي مصباح يزدي، «سلسله گفت و شنودهايي در مورد مباحث بنيادي علوم انساني»، فصلنامه مصباح، س 2، ش 8 (زمستان 1372)، ص 19ـ20.