قال علي عليه‌السلام : إِنَّهُ لَيْسَ لِأَنْفُسِكُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةَ فَلَا تَبِيعُوهَا إِلَّا بِهَا؛ امير مومنان عليه‌السلام مي‌فرمايند: همانا براي شما بهايي جز بهشت نيست، پس به کمتر از آن نفروشيد. (نهج‌البلاغه، حکمت456)

درس چهارم:

ماهيت و ويژگي‌هاي انقلاب اسلامي

 

 

از دانشجو انتظار می‌رود که پس از پایان درس بتواند:

1. تعريفي از انقلاب اسلامي ارايه دهد؛

2. ماهيت و فصل مميّز انقلاب اسلامي را تبيين نمايد؛

3. ويژگي‌هاي انقلاب اسلامي را ذکر کند؛

4. با توجه به اين ويژگي‌ها، جايگاه ممتاز انقلاب اسلامي ايران را در طول تاريخ نشان دهد.

 

 

 

 

در ايران انقلابي رخ داده است که همهٔ معادلات را به هم ريخته، حسابهاي به اصطلاح علمي و جامعه‌شناسانه را نقش بر آب کرده است. کسي باور نمي‌کرد که انقلابي رخ بدهد که خاستگاه آن مساجد باشد، در حالي که هيچ تشکيلاتي هم در ميان مردم وجود نداشته باشد و مردم هيچ نوع تمرين حزبي و انقلابي هم نداشته باشند. به هر حال مي‌بينيم که غربيها هم اين انقلاب را پديدهٔ نوظهوري مي‌دانند.(1)

1. مقدمه

تعريف واژهٔ انقلاب و مقايسهٔ آن با ساير تحولات اجتماعي و نيز نظريه‌هاي مطرح در مورد اين پديده، از مطالبي بود که در طي دروس گذشته مورد توجه قرار گرفت و پس از نقد و ارزيابي تئوري‌هاي موجود انقلاب، نظر صحيح در اين مورد بيان و به ديدگاه اسلام نيز اشاره شد. بر اساس ديدگاه صحيح، زماني تعادل در جامعه وجود خواهد داشت که تمام يا اکثريت افراد جامعه منافع عضويّت در جامعه خود را بيشتر از زيان‌هاي آن بدانند. در غير اين صورت، عواملي دست به دست هم خواهد داد تا اين تعادل جاي خود را به بحران اجتماعي دهد و ثبات جامعه را بر هم ريزد. هم‌چنين تاکنون مشخص گرديد که از نظر اسلام، در آيندهٔ جامعهٔ جهاني، روند رو به تکاملي را شاهد خواهيم بود که در آن مؤمنان


1. مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص110.

حقيقي حاکمان زمين مي‌گردند. بديهي است که يکي از ابزار تحقق اين آرمان، انقلابي است که بر اساس آرمان‌هاي اسلامي شکل گرفته باشد. در اين‌جاست که ضرورت پرداختن به ماهيت و ويژگي‌هاي چنين انقلابي ضروري مي‌نُمايد.

2. تعريف انقلاب اسلامي

بر اساس تعريفي كه در درس اول، از انقلاب ارايه گرديد، به‌دست آمد كه انقلاب در اين نوشتار به معناي تحوّل سريع، شديد و بنيادین ناشي از وقوع طغيان عموم مردم در اوضاع و احوال سياسي جامعه و در نتيجه، جايگزيني يك نظام سياسي، حقوقي و اقتصادي به‌جاي نظام ديگر مي‌باشد. با توجه به اين تعريف از انقلاب و نيز با عنايت به اين مطلب كه مراد از اسلام، به عنوان يك دين، مجموعه‎اي از معارف است كه از طرف خداوند برای هدایت و استکمال انسان‌ها نازل گردیده و به‌وسيلهٔ رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به نوع بشر ابلاغ شده است، به آساني مي‎توان به تعريفي از انقلاب اسلامي دست يافت. هرچند كه تعريف‌هاي ارايه شده در اين زمينه، از حيث عبارت، تفاوت‌هايي را با يكديگر دارند؛ ليكن بناي اكثر اين تعاريف بر آن مفهومي از دو واژهٔ «انقلاب» و «اسلام» استوار شده است كه در بالا اشاره گرديد.

كليم صديقي در تعریف انقلاب اسلامی مي‎نويسد: «انقلاب اسلامي عبارت است از حركت امّت مسلمان در جهت تغيير نظام غير اسلامي موجود و جايگزين نمودن يك نظام جامع و كامل اسلامي به‌جاي آن؛ همچنين تلاش براي اجراي مقررات، قوانين و برنامه‎هاي اسلامي در كليهٔ شؤون زندگي خويش(يعني امت)».(1) شهيدمرتضي مطهري نيز معتقد است كه: «انقلاب اسلامي راهي است­ كه ­هدف ­آن، اسلام ­و ارزش‌هاي اسلامي مي‎باشد و انقلاب و مبارزه، تنها براي برقراري ارزش‌هاي اسلامي انجام مي‎گيرد. در اين صورت انقلاب اسلامي


1. كليم صديقي، نهضت‌هاي اسلامي و انقلاب اسلامي ايران، ص49.

متفاوت با اسلام انقلابي خواهد بود، زيرا در صورت اخير، انقلاب و مبارزه هدف خواهد بود و نه وسيله، برخلاف صورت نخست كه مبارزه و انقلاب، وسيله است نه هدف».(1)

3. ماهيت انقلاب اسلامي

شناسايي ماهيت انقلاب اسلامي و تشخيص فصل مميّز آن از ساير انقلاب‌ها مشكل به نظر نمي‎رسد و تفاوت اين انقلاب با ساير انقلاب‌هاي دنيا، در اسلامي بودن آن است. بنابراين، اگر نظامي، آن فصل مميز و آن مشخصهٔ ماهوي خود را همچنان حفظ كند، مي‎توان ادعا كرد كه هنوز ماهيت خود را از دست نداده است. ولي اگر اين فصل مميز حفظ نگردد، بايد اعتراف كرد كه اين انقلاب از مسير اصلي خود خارج و دچار آسيب شده است.

از آن‌جا كه تنها ديني كه براي تمام شؤون انسان‌ها، اعم از شؤون فردي و اجتماعي و دنيوي و اخروي، برنامه دارد، اسلام است، تنها انقلابي نيز كه قادر است كه جميع مصالح مردم را تأمين و تضمين كند و خود، مسايل و مشكلات جديدي پديد نياورد، انقلاب اسلامي است؛ يعني انقلابي كه در همهٔ ابعاد و وجوه خود، بدون استثنا، از جهان‎بيني و ارزش‎گذاري دين مقدس اسلام مايه بگيرد و تغذيه كند. ازاين‌رو، رهبران اين انقلاب، برخلاف رهبران ساير انقلاب‌ها، نه براي تأمين مقاصد انقلاب، از هر عقيده‎اي، و اگرچه باطل و خلاف واقع، بهره مي‎گيرند و نه با تحريك و تهييج شديد احساسات و عواطف مردم، عوامل غير عقلاني را بر فعاليت‌ها و كارهاي آنان حاكم مي‎سازند؛ بلكه احساسات و عواطف مردم را محكوم و تابع احكام و ادراكات عقل و آراي صحيح مي‎گردانند و آن‌گاه از آن‌ها براي كامياب ساختن انقلاب و محقق كردن اهدافِ آن سود مي‎برند. به همين دليل، ترويج و اشاعهٔ بينش‌ها و ارزش‌هاي اسلامي، كه هم صحيح و مطابق واقعند و


1. مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص45.

هم آمادگي شگرفي براي ايثار، فداكاري و جان‌فشاني در مردم پديد مي‎آورند، از جمله برنامه‎هاي رهبران اين انقلاب است.

بنابراين اگر عنصر فرهنگ، اساسي‎ترين عنصر اسلام تلقي شود، بزرگ‎ترين بُعد پيروزي انقلاب اسلامي نيز بُعد فرهنگي آن خواهد بود. ازاين‌رو، استفاده‌كنندگان اصلي اين نعمت نيز در درجهٔ اول، اقشار فرهنگي جامعه خواهند بود كه مصداق بارز آن‌ها حوزه‎ها و دانشگاه‎ها هستند. بنابراين، وظيفهٔ اين اقشار، از اقشار ديگر جامعه بسيار سنگين‎تر است. ازاين‌رو، ترديدي نيست كه ماهيت انقلاب اسلامي ـ يعني عنصر اسلامي بودن آن ـ كه يك عنصر فكري و فرهنگي است، با تغيير مسؤولين تغيير نمي‎كند. معيار بقاي اين انقلاب، بقاي فكر و انديشهٔ آن است، نه بقاي تفكرات اشخاصي كه در زمان انقلاب از انقلابيون به‌شمار مي‎آمدند. چه بسا با تغيير نسل‌ها، اشخاص ديگري جايگزين شوند، ليكن تفكر انقلابي و ماهيت آن پابرجا باشد. بنابراين ملاك اصلي براي ارزيابي چنين انقلابي، بررسي سلامت يا بيماري ريشهٔ فكري و عنصر فرهنگي آن است.

انقلاب ايران نيز كه با پسوند اسلامي شناخته شده است، داراي ابعاد گوناگوني است. اين انقلاب، هم انقلابي ضد امپرياليستي، هم انقلابي ايدئولوژيك، هم انقلابي بر ضدّ يك رژيم فاسد و هم انقلابي فرهنگي به‌شمار مي‎رود. براي پيروزي انقلاب در تمام اين ابعاد و بقاي آن در برابر حملات دشمنان، ضروري است كه نيروي دفاعي كافي در همهٔ قسمت‌ها وجود داشته باشد. هم‎چنين براي ايفاي رسالت جهاني خود نيز بايد از نيروي تهاجمي كافي در همهٔ ابعاد برخوردار باشد. ولي بايد در نظر داشت كه قوام اين انقلاب به اقامهٔ ارزش‌ها و باورهاي اسلامي است. ازاين‌رو، اگر ما در تمام ابعاد انقلاب پيروز گرديم؛ ليكن در اين بُعد با شكست مواجه شويم، در واقع ماهيت انقلاب تغيير كرده است. اگر تنها هدف ما پيروزي، اگرچه به قيمت دست كشيدن از آرمان‌هاي اسلامي باشد، ديگر اين انقلاب،

انقلاب اسلامي نخواهد بود. اسلامي بودن اين انقلاب به اين است كه همه چيز فداي مكتب شود. تنها در اين صورت مي‎توان اين انقلاب را انقلاب اسلامي ناميد.

4. ویژگی‌های انقلاب اسلامی

انقلابي را مي‌توان اسلامي ناميد كه مؤلفه‌هاي زير در آن وجود داشته باشد. فقدان حتي يكي از اين موارد مي‌تواند دليلي بر اين باشد که چنين انقلابي بي‌جهت نام اسلامي را بر خود گرفته است:

الف ـ توجه ويژه به ابعاد فرهنگي

انقلاب اسلامي، بيش و پيش از هر چيز، يك انقلاب فرهنگي است؛ نه يك انقلاب ‏سياسي، حقوقي، و اقتصادي. البتّه اين به معناي نفي خصلت‏هاي سياسي، حقوقي و اقتصادي اين‏انقلاب نيست؛ به عبارت ديگر، انقلاب اسلامي، در عين حال كه، به هيچ‌روي از سهم و تأثير عواملي همچون فقر مادّي و اقتصادي، ظلم اجتماعي و حقوقي، و از دست دادن شأن و حيثيّت بين‏المللي و جهاني در فاسد و نابه‌هنجار ساختن زندگي انسان‏ها غفلت يا تغافل ندارد، بيشتر دل‌نگران محروم ماندن مردم از استكمالات معنوي و اخلاقي است؛ و اگر با پديده‏هاي اجتماعي‏اي مانند فقر و ظلم هم مبارزه مي‏كند، به علّت‏تأثير منفي‏اي است كه هر يك از اين پديده‏ها در استكمال معنوي و اخلاقي بشر مي‏تواند داشت.

ب ـ اهميت به انتخاب آگاهانه

چون هدف اصلي و نهايي اين انقلاب استكمال معنوي انسان‌ها است و اين هدف جز بر اثر افعال ‏اختياري آنان حاصل نمي‏شود، رهبران اين انقلاب براي اينكه تعداد بيشتري از مردم را به صفوف‏ انقلابيّون ملحق سازند، هرگز به شيوه‏هاي مجبور كننده، تحميلي، و قهري

متوسّل نمي‏شوند؛ بلكه‏ مي‏كوشند تا خود مردم به مقاصد انقلاب ايمان آورند و آگاهانه و آزادانه به انقلابيون بپيوندند و از جان‏ و دل، سقوط و انهدام نظام فاسد و استقرار نظام انقلابي را بخواهند.

از اين رو رهبران اين انقلاب، نه به كتمان حقايق و نه به نشر اكاذيب مي‌پردازند و اساساً از هرگونه اغفال و فريب‌كاري و نيرنگ‌بازي روي مي‌گردانند. در واقع آنان وظيفهٔ خود مي‌دانند كه آگاهي‌هاي مردم، رشد فكري، عقلاني، و فرهنگي آنان را افزايش دهند.

ج ـ تلاش در تحكيم عقايد حقه

به‌منظور استكمال معنوي آدميان، انقلابيون، نخست سعي در ايجاد يا تحكيم و تقويت عقايد حقّه در مردم مي‏كنند و سپس از آن ‏عقايد حقّه در جهت مقاصد انقلاب بهره مي‏جويند. رهبران اين انقلاب، برخلاف رهبران ساير انقلاب‏ها، از هر عقيده‏اي، اگرچه نادرست و خلاف واقع، براي خدمت به انقلاب، استفاده‏ نمي‏كنند. آنان با تحريك و تهييج شديد، احساسات و عواطف غير عقلاني مردم را بر فعّاليّت‏هاي خود حاكم نمي‏سازند؛ بلكه احساسات و عواطف را محكوم و تابع احكام، ادراكات عقل و آرا و عقايد صحيح مي‏گردانند و آن‌گاه از آنها براي كامياب ساختن انقلاب و محقّق كردن اهداف آن سود مي‏برند. به همين دليل، ترويج و اشاعهٔ بينش‏ها و ارزش‏هاي اسلامي، كه هم صحيح و مطابق واقعند و هم‏ آمادگي شگرفي براي ايثار، فداكاري، و جان‌فشاني در مردم پديد مي‏آورند، از جمله برنامه‏هاي رهبران‏ اين انقلاب است.

د ـ تأكيد بر تبيين دقيق اهداف

رهبران انقلاب اسلامي، همچنين، بر تعيين صريح و دقيق اهداف و مقاصد انقلاب، تأكيد

آشكاري‏ دارند. از اين‌رو، همواره اعدام مي‏كنند كه اغراض ملّت‏گرايانه، وطن‌پرستانه، نژادپرستانه و از اين قبيل‏ را دنبال نمي‌کنند و فقط در پي حقّ و عدالتند، و حال آنكه رهبران ساير انقلاب‏ها چه ‏بسا اهداف و مقاصد خود را در پردهٔ ابهام و ايهام پوشيده مي‏دارند، تا به‌اين وسيله هيچ دسته‏اي از مردم را از خود نرانند و همه را با خود و در كنار خود داشته باشند و نظام حاكم را سريع‏تر و زودتر ساقط كنند و انقلاب را به پيروزي ‏رسانند. رهبران انقلاب اسلامي، در عين حال كه خيرخواه همهٔ مردم هستند و منافع و مصالح جميع افرادجامعه را، در تمام ابعاد و وجوهش، مي‏خواهند؛ اهداف خود را به‌صورت آشكار صريحاً معلوم مي‏دارند تا ارزش‏هاي‏حقّ و ارزش‏هاي باطل برآميخته نگردد و مردم به گمراهي و بيراهه نيفتند.

هـ ـ فراگيري انقلاب

انقلابيون براي اين‌كه همه عناصر و نيروهاي كارآمد و سودمند را بشناسند و جذب كنند، بسيارجدي هستند چراكه انقلاب را براي به قدرت رسيدن يك فرد يا گروه يا قشر نمي‏خواهند، بلکه مقصود آنان اين است كه جميع افراد، گروه‏ها، و قشرها رشد يابند و به مصالح حقيقي خود برسند. البتّه، براي ‏جذب عناصر و نيروهاي مؤثّر و مفيد، از هيچ‌يك از اصول و مباني شريف انقلاب نيز عدول نمي‌كنند.

و ـ عدم اتكا به بيگانگان

افراد انقلابي هرگز به بيگانگان اتّكا و اتّكال ندارند (لازم به تذكر است كه مقصود از «بيگانه» در اين‌جا، فقط جامعه‏ها، كشورها، اقوام و مللي هستند كه با دين اسلام و اهداف و مقاصد والاي انقلاب ‏اسلامي دشمني و ستيز دارند)، زيرا تبرّي از دشمنان

اسلام، درست مانند تولّي با دوستان اين دين مقدّس، از اصول ايدئولوژي اين مكتب است. از اين‌رو، اين انقلاب فقط بر عناصر و نيروهاي خودي و دوست تكيه دارد و قائم به خود و مستقلّ ‏است.

ز ـ ثبات قوانين و مقررات

چون اين نوع انقلاب مبتني بر اسلام است كه داراي يك سلسله قوانين و احكام ارزشي و حقوقي ثابت و لايتغيّر است، نياز ندارد كه در هر مسأله و مشكلي از مردم يا صاحب‏نظران و كارشناسان، ‏رأي‏جويي و نظرخواهي كند. از اين‌رو، هيچ فرد يا گروه يا قشري، نمي‌تواند در اين انقلاب طمع داشته باشد كه با تغيير احكام و مقرّرات حقوقي و اجتماعي منافع خصوصي خود را تأمين و تضمين كند. اين دو عامل در حفظ ثبات و بقاي انقلاب، پس از پيروزي آن، سخت مؤثّرند.

ح ـ رعايت مصالح متغيّر

ثبات ارزش‌ها و قوانين بنيادي به هيچ‌روي، مانع از تأمين مصالح متغيّر و موسمي نمي‌شود، بلکه بر اساس همان ارزش‌هاي ثابت، مقررات خاص و جزئي وضع مي‌شود و به‌وسيله آن مصلحت‌ها و نيازهاي متغيّر تأمين مي‌گردد.

ط ـ برخورداري حاکميت از پشتوانهٔ ثابت

حاكميّت رهبر و زمامدار اين انقلاب، به‌ويژه از ديدگاه مذهب تشيّع، شعاعي ازحاكميّت وليّ اعظم الهي، و در مرتبه بالاتر، شعاعي از حاكميّت خداي متعال است؛ و اين امر ثبات و بقاي دستگاه حاكمه را ضمانت مي‏كند.

ي ـ بهره‌مندي از امدادهاي غيبي

اين مؤلفه از همهٔ ويژگي‏هاي پيش‌گفته مهم‌تر است و با محاسبات علمي و تجربي، محاسبه نمي‌شود. بر اساس اين مؤلفه خداي متعال امدادهاي غيبي خود را بر كساني كه صادقانه و مخلصانه اين‏ انقلاب را ياري كنند، فرومي‏فرستد و آنان را شكست‏ناپذير مي‏گرداند.

5. جايگاه ممتاز انقلاب اسلامي ايران در تاريخ بشریت

ويژگي منحصر به فرد انقلاب اسلامي كه آن را از ساير انقلاب‌ها ممتاز مي‎سازد، همانا پيروي از حركت انبياي الهي است. حركت انبيا نيز داراي ويژگي‌هاي منحصر به فردي بوده است كه از آن جمله مي‎توان به برتري دادن عقايد حق بر عقايد باطل اشاره كرد. بر اساس اين ديدگاه بايد نسبت به شناخت حق تلاش نمود، براي اثبات و ترويج آن، اقدامات لازم را انجام داد و ذره‎اي نسبت به افكار باطل، روي خوش نشان نداد. از اين‌روست كه حركت انبيا، در ويژگي‌ها، در خط‎مشي‌ها و نيز در روش‌ها، با ساير حركت‌ها، تحولات و انقلاب‌هاي اجتماعي تفاوت دارد.

مهم‌ترين ويژگي حركت انبيا، و به تبع آن انقلاب اسلامي ايران، توجه دادن انسان به ابعاد معنوي اوست. همين ويژگي است كه اين حركت را نسبت به حركت‌هاي ديگر به‌طور كامل متمايز مي‎سازد و انسانيت انسان را مورد توجه قرار مي‎دهد. ويژگي ديگر حركت انبيا اين است كه هرگز به فردگرايي، خودخواهي و خودگزيني بها نمي‎دهد؛ چرا كه اموري از اين قبيل، لازمهٔ مادي‎گرايي و دنياگروي است كه انبيا همواره در مسيري خلاف آن قدم برمي‎داشتند. ايشان همواره تلاش مي‎كردند تا تمام انسان‌ها از بركات خداوند متعال بهره‎مند شوند و در جهت سير الي الله و تقرب به‌سوي او گام بردارند. ايجاد وحدت ميان اقشار مختلف جامعه، يكي ديگر از ويژگي‌هاي حركت انبيا است كه در جهت نيل به سعادت حقيقي انسان‌ها صورت پذيرفته ‎است.

بايد به مطلب نيز توجه داشت که اين وعدهٔ الهي است كه سرانجام، پيروزي نهايي با انبيا است:

وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِينَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ * وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُون؛(1) و قطعاً فرمان ما درباره بندگان فرستاده ما از پيش [چنين] رفته است كه آنان [بر دشمنان خودشان] حتماً پيروز خواهند شد و سپاه ما هرآينه غالب خواهند آمد.

ولي بر اساس آنچه كه در مورد تاريخ گذشتگان به دست ما رسيده است، در گذشتهٔ تاريخ مواردي كه بشر در اثر اطاعت از انبيا به سعادت كاملي در اين دنيا رسيده باشد، زياد نبوده است و در عمل، موارد مخالفت، عصيان و عذاب، بيشتر از موارد سعادتي بوده كه در سايهٔ اطاعت از انبيا به دست مي‎آمده است. در تاريخ 1400 ساله مسلمين، چنين جهشي يك‌بار در عصر رسول الله(صلى الله عليه وآله) واقع شد و حكومت‌هايي با چندين هزار سال سابقه منقرض گرديدند. البته هرچند كه گويي در زمان خود پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اين موج، كاملاً به كشور ما نرسيد؛ ولي به هر حال از بركات همان بعثت بود كه بعد از چندي زمينهٔ هدايت ساير جوامع فراهم شد و ايرانيان با رغبت اسلام را پذيرفتند. از آن تاريخ به بعد، چنين جهش‌هاي چشم‎گيري كه در سايهٔ اطاعت انبيا در جهان واقع شده باشد، كمتر به چشم مي‎خورد. البته تحولات اجتماعي كه به نحوي تحت تأثير تعاليم انبيا قرار داشته است، كم نبوده است، ليكن مواردي را كه منجر به پيدايش يك حكومت حقِ فراگير و مبتني بر دستورات و قوانين الهي و اسلامي شده باشد، كمتر مي‎توان يافت. البته نمي‎توان انكار كرد كه گاهي در گوشه و كنار يك شهر يا ايالتي براي مدت كوتاهي حكومتي برقرار شده است؛ ولي حكومت فراگيري را كه در يك كشور چند ده ميليوني، قوانين آن بر اساس قوانين اسلام شكل گرفته باشد، نمي‎توان يافت.


1. صافات (37)، 173 ـ 171.

ازاين‌رو مي‎توان ادعا کرد که بعد از جهشي كه در تاريخ زندگي مسلمين در زمان رسول الله(صلى الله عليه وآله)پديد آمد، جهش ديگر، جهشي است كه به واسطهٔ رهبري يكي از فرزندان رسول الله(صلى الله عليه وآله)و با همّت مردان خداپرست و عاشق حق، با پيروزي انقلاب اسلامي ايران تحقق پيدا كرد. اين انقلاب، دومين نمونه از بزرگ‌ترين جهش‌هاي الهي است كه در طول تاريخ اسلام و اديان الهي ديگر مي‎توان جست‌وجو كرد.

از آنچه گذشت، به خوبي مي‌توان به منشأ عظمت انقلاب اسلامي ايران پي برد؛ عظمتي كه تمام جهانيان به آن اعتراف كرده‌اند و بر اساس شواهد زيادي كه در بيانات و رفتارهاي دولت‎مردان، سياست‎مداران، جامعه‎شناسان و صاحب‎نظران مختلف در علوم انساني وجود دارد، در مقابل آن سر تعظيم فرود آورده‌اند. البته در زمينهٔ منشأ عظمت اين انقلاب ممكن است گزينه‎ها و احتمالاتي به ذهن خطور كند كه هر يك از آن‌ها قابل بررسي و تأمل است.

يك احتمال اين است كه عظمت اين انقلاب ناشي از برچيده شدن يك رژيم، روي كار آمدن رژيمي ديگر و جايگزين شدن دستگاه حاكمي به جاي دستگاه حاكم پيشين باشد. ترديدي نيست كه اين احتمال نمي‎تواند منشأ عظمت انقلابي محسوب گردد كه دنيا در برابر آن سر تعظيم فرود آورده است؛ چرا كه جايگزين شدن يك قدرت به‌جاي قدرتي ديگر و يك حكومت به‌جاي حكومتي ديگر، همواره در طول تاريخ وجود داشته و خواهد داشت و كتاب‌هاي تاريخي نيز پر از ذكر اين انقلاب‌ها و تغيير حكومت‌ها توسط حكومت‌هاي ديگر است. مطالعهٔ تاريخ اسلام نشان مي‎دهد كه بعد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، افرادي زمام حكومت را به‌دست گرفتند و پس از آنان، سلسلهٔ بني‌اميه سال‌ها بر جامعهٔ اسلامي فرمان راندند و به دنبال آنان، خاندان بني‌عباس، صدها سال حكومت را در دست گرفتند. در تاريخ كشور ايران نيز، سلسله‎هاي صفويه، افشاريه، قاجاريه و در نهايت خاندان پهلوي

جابه‌جا شدند و اين سلسله‎هاي پادشاهي با انقراض طبيعي سلسله‎هاي قبل و يا از طريق از صحنه بيرون كردن سلسله‎هاي ديگر، يكي پس از ديگري زمام امور را در دست گرفتند. اشاره شد كه تاريخ جوامع بشري سرشار از اين تغييرات و دگرگوني‌هاست، بنابراين راز عظمت انقلاب اسلامي ايران فقط جايگزيني حكومتي با حكومت ديگر و يا تغييرات نخبگان حاكم نيست.

احتمال ديگري كه ممكن است در زمينهٔ منشأ عظمت انقلاب در اينجا به ذهن خطور كند، اين است كه اين انقلاب، نه ‎تنها سبب تغيير حكومت در كشور گرديد؛ بلكه باعث برچيده شدن سلسله‎هايي از حاكمان شد كه در مدت 2500 سال، از طريق رژيم سلطنتي بر كشور فرمان مي‎راندند. در واقع با پيروزي انقلاب، رژيم سلطنتي جاي خود را به رژيم ديگري به‌نام جمهوري داد. گفتني است اين احتمال نيز نمي‎تواند منشأ عظمت چنين انقلابي باشد، زيرا اين‎گونه تحولات منحصر به ايران نبوده، در كشورهاي ديگر نيز سابقه داشته است. تغيير رژيم ديكتاتوري و سلطنتي به رژيم جمهوري در بسياري از انقلاب‌هاي جهان نظير انقلاب كبير فرانسه و انقلاب اكتبر روسيه، تحقق يافت، ليكن هيچ يك از اين انقلاب‌ها نمي‎تواند در شكوه و عظمت با انقلاب اسلامي ايران رقابت كند و اين امر نشان مي‎دهد كه عظمت اين انقلاب ناشي از امر ديگري است و تغيير رژيم سلطنتي به رژيم جمهوري نمي‎تواند علّت منحصر به‎ فرد بودن اين انقلاب در ميان انقلاب‌هاي بزرگ جهان باشد.

هرچند كه در اين انقلاب، در مقايسه با برخي از انقلاب‌هاي ديگر، خسارات كمتري متوجه مردم گرديد و تعداد كشته‎ها، مجروحان و آسيب ديدگان نيز بسيار كمتر بود؛ ولي اين اختلاف نيز نمي‎تواند منشأ منحصر به فرد بودن اين انقلاب در طول تاريخ باشد.

براي تحليل و ارزيابي صحيح منشأ عظمت انقلاب اسلامي، از دو ديدگاه مي‎توان آن را مورد توجه قرار داد:

1. ديدگاه كساني كه نگرش الهي و اسلامي نداشته و يا نسبت به اين انقلاب خصومت مي‎ورزند: براساس اين ديدگاه جامعه‎شناسانه، تحقق اين انقلاب پديده‎اي برخلاف معادلات بين‎المللي بود كه تحليلگران سياسي هرگز احتمال آن را نيز مطرح نمي‌كردند. چنين انقلابي توانست به ‎سرعت بر معادلات جهاني اثر گذاشته، تمام جهان را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. اين ديدگاه، هرچند كه بخشي از عظمت انقلاب را بيان مي‎كند؛ ولي نمي‎تواند بيان‎كنندهٔ عظمت واقعي انقلاب بوده، تمام حقيقت را بيان نمايد.

2. ديدگاه كساني كه در پيروزي انقلاب نقش داشتند و براي تحقق آن بسياري از سختي‌ها را به جان خريدند: بر اساس ديدگاه مذكور تلاش تمامي انبيا، اوصيا، اوليا و مجاهدان الهي، در طول هزاران سال، براي برقراري حكومت الهي و حاكميت قانون عدل الهي در روي زمين، به ‎وسيلهٔ اين انقلاب به نتيجه رسيد و همين امر منشأ عظمت اين انقلاب مي‎باشد. جايگزين شدن حكومت الهي مبتني بر عدالت به جاي حكومت‌هاي مبتني بر ظلم، خودمحوري، خودگزيني و قدرت‎طلبي است كه اين انقلاب را تبديل به پديده‎اي بي‎نظير كرده است.

انقلاب اسلامي ايران از انقلاب‌هاي بزرگ جهان که در عرصهٔ روابط بين‌الملل مطرح است، کاملاً متمايز است. تلاش نماييد از طريق آشنايي با انقلاب‌هاي مذکور، آنها را با انقلاب اسلامي مقايسه کنيد. چه تفاوت‌هاي بنياديني ميان آن‌ها مشاهده مي‌کنيد؟ اين مسأله را با دوستان خود در ميان بگذاريد و هريک از آنان متکفّل مطالعهٔ يکي از انقلاب‌هاي بزرگ معاصر جهان گردند. پس از مطالعه، زواياي مختلف اين انقلاب‌ها را با هم به بحث گذاريد و امتيازات هريک را نسبت به ديگري بسنجيد.

6. خلاصه و نتيجه‌گيري

1. انقلاب اسلامي، عبارت است از حرکتي بنيادين و تحولي اساسي در اوضاع و احوال سياسي جامعه بر اساس آموزه‌هاي اسلامي به منظور جايگزين نمودن نظامي مبتني بر اصول و احکام اسلامي.

2. «اسلامي‌بودن» فصل مميز انقلاب اسلامي از ساير انقلاب‌هاي جهان است. از اين‌رو، در اين انقلاب، عنصر فرهنگي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و انحراف در مسير چنين انقلابي از همين کانال امکان‌پذير خواهد بود.

3. بنابراين توجه به ابعاد فرهنگي، اهميت به انتخاب آگاهانه، تلاش در تحکيم عقايد حقه، تأکيد بر تبيين دقيق اهداف، فراگيري انقلاب، عدم اتکا به بيگانگان، ثبات قوانين و مقررات، رعايت مصالح متغيّر، برخورداري حاکميت از پشتوانهٔ ثابت، بهره‌مندي از امدادهاي غيبي، و اموري از اين قبيل، از مؤلفه‌هاي جدايي‌ناپذير انقلاب اسلامي محسوب مي‌گردند.

4. انقلاب اسلامي ايران نيز که نمونه‌اي از اين‌گونه انقلاب‌هاست، در نوع خود منحصر به فرد است؛ چراکه با پيروي از حرکت انبياي الهي، به ابعاد معنوي انسان‌ها توجه نمود. بنابراين، جايگزين شدن حكومت الهي مبتني بر عدالت به‌جاي حكومت‌هاي مبتني بر ظلم، خودمحوري، خودگزيني و قدرت‎طلبي است كه اين انقلاب را تبديل به پديده‎اي بي‎نظير كرده است.

5. با توجه به اهميت بالاي انقلاب اسلامي ايران در سير تحولات تاريخ، جا دارد تا ارکان چنين انقلابي مشخص گردد که در درس بعدي به‌آن پرداخته شده است.

7. پرسش

1. مفهوم انقلاب اسلامي را توضيح دهيد.

2. با توجه به فصل مميز انقلاب اسلامي از ساير انقلاب‌ها، ماهيت آن را تبيين نماييد.

3. ويژگي‌هاي انقلاب اسلامي کدامند؟

4. جايگاه انقلاب اسلامي ايران و ويژگي‌هاي منحصر به فرد آن را در طول تاريخ تشريح نماييد.

8. منابعي براي مطالعهٔ بيشتر

1. جوادي آملي، عبدالله، بنيان مرصوص امام خميني(رحمه الله) در بيان و بنان آيت‌الله جوادي آملي، گردآوري و تنظيم: محمدامين شاه‌جويي، قم: مرکز نشر اسراء، چ6، 1384.

2. عميد زنجاني، عباسعلي، انقلاب اسلامي و ريشه‎هاي آن، تهران: نشر كتاب سياسي، چ2، 1368.

3. محمدي، منوچهر، انقلاب اسلامي؛ زمينه‌ها و پيامدها، تدوين: نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه‌ها، قم: دفتر نشر و پخش معارف، چ1، 1380.

4. مصباح يزدي، محمدتقي، انقلاب اسلامي؛ جهشي در تحولات سياسي تاريخ، تدوين و نگارش: قاسم شبان‌نيا، قم: مرکز انتشارات مؤسسهٔ آموزشي و پژوهشي امام خميني(رحمه الله)، چ1، 1384.

5. ــــــــــــــــــــــــــــــــ ، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، [بي‎جا]: مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چ2، 1372.

6. ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، عبرتهاي خرداد، تدوين و نگارش: عليرضا تاجيک و حسين شفيعي، قم: مرکز انتشارات مؤسسهٔ آموزشي و پژوهشي امام خميني(رحمه الله)، چ1، 1383.

7. مطهري، مرتضي، پيرامون انقلاب اسلامي، قم: انتشارات اسلامي وابسته به جامعهٔ مدرسين، 1361.

آدرس: قم - بلوار محمدامين(ص) - بلوار جمهوری اسلامی - مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) پست الكترونيك: info@mesbahyazdi.org