بسم الله الرحمن الرحيم

آن چه پيش‌رو داريد گزيده‌اي از سخنان حضرت آيت‌الله مصباح‌يزدي (دامت‌بركاته) در دفتر مقام معظم رهبري است كه در تاريخ 23/04/92، مطابق با پنجم رمضان 1434 ايراد فرموده‌اند. باشد تا اين رهنمودها بر بصيرت ما بيافزايد و چراغ فروزان راه هدايت و سعادت ما قرار گيرد.

شيوه‌هاي پرورش روحيه صبر

پيش از اين گفته شد یکی از ارزش‌های عام اخلاقی که در منابع اسلامی مورد تأکید فراوان قرار گرفته «صبر» است. اين مفهوم علاوه بر تحمل و خويشتن‌داري در برابر مصيبت‌ها و بلايا، تقریبا انجام همه افعال واجب و مطلوب، و نيز ترک همه گناهان و بدي‌ها را نيز در بر مي‌گيرد. هم‌چنين گفتيم برای پاسخ به این سوال که اصولا چرا انسان باید صبر کند، علاوه بر به كارگيري برهان عقلی، مي‌توان از بیانات خطابی و مواعظ نيز استفاده کرد؛‌ هم‌چنان‌كه در منابع دینی هم از شيوه‌هاي مختلفي براي تشويق به اين امر استفاده شده است. دليل اين امر هم این است که تأثیر مفاهیم کلی و برهان در رفتار اغلب انسان‌ها خیلی ضعیف است؛ در حالي‌كه با ارايه مصادیق عینی انسان مي‌تواند تصوير روشن‌تري از آنها داشته باشد و با توجه به آنها انگیزه بیشتري در او ايجاد مي‌شود.

شيريني صبر با يادآوري سختي‌هاي دنيا

يکی ديگر از شيوه‌هايی که در قرآن کریم و روایات اهل بیت برای ترغيب مردم به صبر در برابر شدائد، صبر بر تکالیف شاق و مشکل و صبر از ارتکاب گناهان استفاده شده این است که ضمن بيان ويژگي‌هاي عالم طبیعت،‌ توجه مردم را به اين نكته جلب كنند كه با راحتی، خوش‌گذرانی و تن‌آسایی تکامل براي انسان حاصل نمی‌شود. قرآن می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ؛¹ ما انسان را در بحبوحه رنج، درد و شدائد آفریدیم.» یعنی زندگی انسان بدون رنج امکان ندارد. وجود انسان از پيش از تولد با سختي همراه است؛ «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا[².» هنگام تولد هم با ناراحتی و گریه به دنيا مي‌آيد و پس از آن نيز هر روز با سختی‌هايی مواجه می‌شود. شايد تصور شود افراد ثروتمند و مرفه درد و رنجی ندارند؛ اما با نگاهي نزديك‌تر به زندگي آنها مي‌توان فهميد نگرانی و رنج و درد آنها خیلی بیشتر از دیگران است. انسان با توجه به اين مساله راحت‌تر مي‌تواند خود را برای تحمل سختی‌ها و دشواري‌هايي كه در مسير اهداف متعالي پيش رو دارد، آماده کند. در حالي‌كه اگر كسي به دنبال راحت‌طلبی و تن‌آسایی باشد، حاضر نیست زحمت زيادي را متحمل شود و کارهای سنگینی را انجام دهد. اما قرآن کریم تأکید می‌کند فقط نتیجه‌اي عاید انسان می‌شود که در راه آن تلاش کرده باشد؛ «وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»³.

براي اين‌كه همه امور زندگی در چارچوب ارزش‌های اسلامی و با رعايت حلال و حرام باشد، انسان باید خیلی تلاش کند؛ مخصوصاً در  زمينه مسائلی که مستلزم پذيرش مخاطرات بزرگی است. انسان‌های مومن باید آمادگي پذيرش چنين خطرهايي را داشته باشند. هم‌چنان‌كه در صدر اسلام، پیغمبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌وآله و ديگر مسلمانان بخش عمده‌اي از زندگي خود را در حال مبارزه و جهاد گذراندند. سال‌هاي حضور مسلمانان در مكه به گونه‌اي گذشت كه شرايطي مثل شعب ابی‌طالب را تجربه كردند و حتی ناني براي خوردن نداشتند؛ بعد از مهاجرت به مدینه هم با جنگ‌های متوالی روبرو بودند.

براي زندگی در چنين شرايطي افراد بايد نفس خود را آماده كنند تا بتوانند چنين دشواري‌هايي را تحمل کنند. به همين دليل است كه قرآن کریم در موارد فراوانی بر مساله صبر در هنگام جهاد تأكيد كرده و به تفصيل وسوسه‌هایی که ممكن است مانع مشاركت افراد در جهاد شود، را بررسی کرده و هيچ‌يك را به عنوان بهانه براي عدم حضور در جبهه نپذيرفته است. چون حتي در زمان پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله هم افراد ضعیف‌النفسي بودند که به بهانه‌هایی مختلف سعي می‌کردند شانه از زير بار تكليف جهاد خالي كنند؛ گاهي مي‌گفتند فصل درو و برداشت محصول است؛ گاهی گرمي هوا را بهانه مي‌كردند؛ قرآن در پاسخ به اين افراد می‌فرماید: «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا»⁴؛ يعني شما كه از گرما می‌ترسید، بدانيد گرمای جهنم سخت‌تر است؛ كنايه از این که اگر از انجام تکلیف جهاد فرار كنيد، سر و كارتان با جهنم خواهد بود. زماني هم زخم و جراحت را دست‌آويزي براي فرار از جنگ قرار مي‌دادند. قرآن در اين باره می‌فرماید: «إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ، فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ؛⁵ اگر به شما آسيبي مي‌رسد، گروه مقابل شما هم آسيب ديده است.» در آیه دیگري نيز می‌فرماید: «إِن تَكُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ يَرْجُونَ؛6 اگر شما در جنگ درد و رنجي را تحمل می‌کنید، دشمنان شما هم مانند شما متحمل درد و رنج مي‌شوند؛‌ علاوه بر اين‌كه شما اميد به پاداشي از خدا داريد كه آنها ندارند.»

در روايات نيز به صورت‌هاي مختلفی مردم براي تحمل سختي‌هاي ناشي از انجام تکالیف تشويق و ترغيب شده‌اند. امام صادق صلوات‌الله علیه ضمن مواعظی كه به عبدالله بن جندب بیان فرمودند، از حضرت عیسی بن مریم علی نبینا وآله وعلیه‌السلام نقل می‌کنند كه آن حضرت فرمود: «بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ إِنَّكُمْ لَا تُصِيبُونَ‏ مَا تُرِيدُونَ‏ إِلَّا بِتَرْكِ مَا تَشْتَهُونَ وَ لَا تَنَالُونَ مَا تَأْمُلُونَ إِلَّا بِالصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُون‏؛⁷ قطعاً مي‌گويم، به خواسته‌هایتان نمی‌رسید، مگر این که تمايلات خود را رها كنيد، و به آرزوهايتان دست نمي‌يابيد، مگر با صبر كردن بر آنچه كه آن را ناخوشايند مي‌داريد.»

شيوه‌هاي تشويق به جهاد در قرآن

مشابه اين روايت، آیاتي از قرآن كريم مردم را به صبر و مقاومت در جهاد تشويق مي‌كند. با دقت در اين آيات مي‌بينيم از شیوه‌های مختلفی براي تشویق مردم استفاده شده است؛ در جايي می‌فرماید: «وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا؛⁸ اگر صبر داشته باشید و تقوا پيشه‌كنيد، توطئه‌های دشمنان به شما ضرری نمی‌زند.» يعني توطئه‌های دشمنان زماني مؤثر واقع می‌شود که شما دست از مقاومت بردارید، تسلیم شوید و به دنبال راحت‌‌طلبی باشید؛ تا زماني كه روحيه مقاومت در شما وجود دارد و همه سختی‌ها را تحمل مي‌کنید، توطئه‌های دشمن در برابر شما كارساز نيست. در اين‌جا توجه به اين نكته لازم است كه در قرآن غالباً تعبیرات «تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ» با هم ذکر شده است. شايد دليل اين امر باشد كه آنچه ابتدائاً از مفهوم صبر به ذهن می‌رسد این است که انسان مقاومت و پایداری کند و در ميدان بماند؛ اما ممكن است در اين ميان مرتكب بعضي رفتارهاي افراطي هم بشود، حقی را ناحق کند، به حريم كسي تجاوز کند، بیش از حد لازم از دشمن انتقام بگیرد و...‌. در چنين مواردي خدا کمک نمی‌کند. امداد الهي فقط شامل حال كسانی مي‌شود که صبرشان توأم با تقواست.

يادآوري امدادهاي الهي

يادآوري امدادهاي الهي يكي از راه‌هایی است که خدای متعال از طريق آن انسان را براي انجام تکالیفش ترغيب مي‌كند و بهانه را از دست افراد ضعيف‌الايمان مي‌گيرد. اولین جنگ مسلمانان با كفار با هدف تقاص اموالي بود که مشركان مكه از مسلمانان مصادره کرده بودند. زماني كه مسلمانان بر سر چاه‌هاي بدر با مشركان مكه مواجه شدند، ديدند آنها جمعیت زیادی هستند كه اسب و سلاح فراوانی دارند؛ در حالي‌كه تعداد مسلمانان اندك و تجهيزاتشات ناچيز بود. خداوند در باره اين جنگ مي‌فرمايد: «وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ؛⁹ خداوند شما را یاری کرد، در حالی‌که خیلی ضعیف و زبون بودید.» لحظه‌، لحظه جنگ بدر و آیاتي كه در باره آن نازل شده درس‌های تربیتی است برای پرورش اشخاص صبور و مقاوم. قرآن كريم با ذكر بخش‌هايي از امدادهاي الهي در اين جنگ، از جمله فرستادن فرشتگان براي ياري مسلمانان، مصاديقي را به صورت عيني يادآوري مي‌كند تا در تربيت افراد بيشتر مؤثر باشد. در ادامه اين آيات مي‌فرمايد: «بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَـذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُسَوِّمِينَ؛¹⁰ در صورتي كه دشمن غافلگیرانه به شما حمله کرد، اگر صبر پيشه كنيد و تقوا داشته باشيد، خداوند با پنج هزار فرشته به شما ياري خواهد رساند.»

در زمان حاضر، در جنگ سی و سه روزه حزب‌الله با رژيم صهيونيستي اتفاقاتی افتاده که جز به همین صورت قابل تفسیر نیست. من این مطلب را از خود جناب سیدحسن نصرالله حفظه‌الله تعالی شنیدم (و دیگران هم به صورت‌های مختلفی نقل کرده‌اند) که سربازان اشغال‌گر در مقابل نيروهاي حزب‌الله زود عقب‌نشینی می‌کردند و در پاسخ به سؤال فرماندهانشان که چرا حمله نمي‌كنيد، مي‌گفتند: مگر شما افراد سفیدپوشي كه با شمشیر به ما حمله می‌کنند را نمی‌بینید؟ ما نمی‌توانیم با این‌ها بجنگیم! اين جريان را سربازان اسرائيلي در مصاحبه با تلويزيون رژيم اشغال‌گر نقل كرده‌اند. جريانات عجیب ديگري مانند اين نيز از جنگ سی و سه روزه نقل شده كه خاطره امدادهای غیبی الهی را در دوران معاصر زنده كرده است؛‌ هم‌چنان‌كه در طول دفاع مقدس ما نيز نمونه‌هاي فراواني از امدادهاي الهي وجود داشته و جا دارد این داستان‌ها جمع‌آوري و تدوین و در باره آنها بحث شود تا بيشتر موجب تقویت ایمان مردم بشود.

مساله امدادهای غیبی در دوران دفاع مقدس اجمالا به حد تواتر رسيده بود و همه می‌دانستند که غیر از اسباب و عوامل عادی و وسایل و تجهيزات نظامی دست دیگری در کار است که به پیروزی جبهه حق کمک می‌کند. البته اين امداد تا زماني ادامه دارد كه دو عنصر صبر و تقوا وجود داشته باشد، اما اگر یکی از این دو عامل ضعیف شد،‌ امداد الهي نيز نخواهد بود.

اگر روحیه راحت‌طلبی و پرهيز از خطر پيدا شد و يا موازین و احکام شرعی مورد غفلت قرار گرفت و کارهایی انجام شد که خدا راضی نیست،‌در این‌ صورت خداوند امداد رساني را تضمين نكرده است. هم‌چنان‌كه در يكي از آيات قرآن مي‌فرمايد: «وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ»¹¹. در جريان جنگ حنين، همان مسلماناني كه پيش از آن با امداد الهي در جنگ پیروز شده بودند، به تعداد نفرات و كثرت تجهیزات خود مغرور شدند و گفتند حتماً پیروز می‌شویم! اما خداوند آنها را گوشمالي داد و کثرت افرادشان براي آنها نتیجه‌اي نداشت و به تعبير قرآن پهنه زمین بر ايشان تنگ شد؛ چرا؟ چون روحيه تقوا و اعتماد به خدا در آنها ضعیف شد و اعتماد به کثرت و عِده و عُده جايگزين آن شد. خدا ياري چنين کسانی را تضمين نكرده است.

در يكي از آيات قرآن به جهادی که در اقوام سابق اتفاق افتاده اشاره شده است. در اين آيه می‌فرماید: «وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا اسْتَكَانُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ؛¹² چه بسيار پیامبراني كه به همراه ايشان ياران فراواني به جهاد پرداختند، ياران شهادت‌طلبي كه خود را براي جهاد خالصانه در راه خدا آماده كرده بودند، كساني كه سختی‌ها و مصيبت‌هاي جنگ موجب سستی و ضعف‌شان نگرديد و زمين‌گير نشده و با همان عزم راسخ سختی‌ها را تحمل کرده و پیش رفتند؛ خداوند چنين كساني كه در راه خدا صبر پيشه مي‌كنند را دوست دارد». در جلسات گذشته اشاره کردم كه برای اولیای خدا محبت خداوند بهترین انگیزه است. كساني كه به دوستی خدا اهمیت می‌دهند چنین تعبیراتي برایشان خیلی کارساز است.

ذكر ثمرات دنيوي

يكي ديگر از روش‌های قرآن برای تقویت روحیه صبر و مقاومت در افراد این است که برای هر حرکتی که در این راه انجام دهند اجر و پاداش مهمی قرار داده و يكايك آنها را با تمام جزئيات شمرده است. روش ديگر بيان نتایج دنیوی صبر است. به عنوان مثال در يكي از آيات می‌فرماید: «قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِينَ؛¹³ با دشمنان خدا بجنگید، تا خدا به دست شما آنها را عذاب کند¹⁴ و آنان را ‌]كه به قدرتشان مي‌نازند، با شكست خوردن از دست شما[ رسوا کند و شما را بر ايشان پیروز کرده و دل مومنین را خشنود کند.» اين نيز يکی از راه‌‌های قرآن براي تشویق به جهاد است. خدای متعال از لطف و محبتش شادي و خشنودي مومنین را مي‌خواهد و براي جبران سختی‌‌هایی که تحمل مي‌کنند،‌ مي‌فرمايد: با کفار بجنگید تا  با شكست و نابودي آنها مومنین خوشحال شوند.

البته اين نتيجه كه امري دنيوي است، در مقابل اجر اخروی، قرب الهي و هم‌جواری با پیامبر و اهل بیت صلوات‌الله عليهم اجمعين قابل توجه نيست؛ اما خداي متعال از کمال لطف و محبتش هیچ راهی را برای جذب مردم به طرف حق و حقیقت مسدود نمی‌کند و از هر شيوه صحيحي كه ممکن است در روحيه مردم تأثير بگذارد،‌ استفاده مي‌كند تا آنها را تشويق به انجام كاري بكند؛ حتي اگر نتيجه مورد اشاره در مقابل سایر آثار قابل توجه نباشد. هم‌چنان‌كه رهبر معظم انقلاب در پيام‌هايي كه براي تقدير از پيروزي ورزشكاران در ميادين مختلف ورزشي دادند، از آنها به خاطر شاد كردن دل مومنين تشكر كردند. این هم روشي است برای تشویق مردم به پیمودن راه حق و جذب شدن به راه الهی كه در قرآن و روايات از آن کوتاهی نشده است.

 وفقناالله و ایاکم ان‌شاءالله.