اَلحَمدُ لِمَن علَّم الانسانَ البَيانَ وَ هداهُ اِلي سَبيلِ اليَقينِ و البُرهانِ ـ والصَّلوةُ و السَّلامُ علي الائمّةِ الهُداةِ اِلي نَهجِ النَّجاةِ، سيّما عَلي سَيِّدِهِم الخاتَمِ الهادي اِلي الطّريقِ الأقومِ صَلّي اللهُ عليهِ وَ آلِه و سلّمَ.

   حمد و سپاس خداوندي را سزاست كه عالم ممكنات را به وجود عقلِ كل و افضل رُسُل حضرت محمد(صلي الله عليه وآله) بياراست و قرآن مجيد را كه ميزان مبين و برهان متين است معرِّف طريق هدايت و حجّت سبيل سعادت قرار داد. و سلام و صلوات حي قيوم بر امامان معصوم(عليهم السلام) كه معلّم منطق انسانيت و هاديان منهج عبوديت‌اند. درود و تحيّت بر روان پاك و با فضيلت عالمان ربّاني و حكيمان صمداني كه به سرپنجه عزمي استوار و همّتي پايدار معارف عميق و حقايق دقيق را به خامه شريف خود تحرير و در مكتوبات خويش، مطلوب اهل معرفت و مقصود ارباب بصيرت را تقرير نمودند. از محضر عالِم غيب و شهود و از پيشگاه ربّ ودود طلب مي‌كنيم كه ما را بر صراط مستقيمِ برهاني، استوار و بر منهج قويمِ قرآني، پايدار بدارد ـ ان شاء الله.

كتاب برهان شفا

كتاب «برهان» بخش پنجم از منطق شيخ‌الرئيس(رحمه الله) و جزء چهارم از منطق ارسطو و مهمترين جزء علم منطق به شمار مي‌رود، چه اينكه اگر عقل بشر بر پلّه‌هاي برهان صعود نمايد و در مناهج برهاني سير كند، رفيعترين درجات معرفت و بالاترين نوع دانش يعني علم يقيني و دائمي را احراز خواهد كرد و جنبه ديگر اهميت برهان، ربط وثيق آن با مباحث انتولوژيك (هستي‌شناسانه) و اپيستمولوژيك (معرفت شناسانه) است كه هم ارسطو و هم ابن سينا به آن توجه اكيد داشته‌اند.

   كتاب برهان از پيچيده‌ترين كتب منطق است و فهم مباحث آن چه در منطق ارسطو و چه در منطق شفاي ابن سينا نسبت به فهم مباحث ديگر، از صعوبت و دشواري بيشتري برخوردار است.

   برهان ابن سينا مشتمل بر چهار مقاله است كه مي‌توان مقاله سوم و چهارم را به ترتيب

تلخيصي از مقالات اوّل و دوّم برهان ارسطو دانست و مواردي از اقتباس مستقيم شيخ(رحمه الله) از مطالب ارسطو را به وضوح در اين دو مقاله ديد. و امّا مقاله اوّل و دوّم برهان شيخ(رحمه الله) گرچه از حيث مواد و مطالب شباهت‌هايي با منطق ارسطو دارد، امّا از حيث تنظيم و تدوين فصول، تفاوت چشمگيري با كتاب وي دارد.

   ابن سينا(رحمه الله) در تأليف كتاب برهان هم از ترجمه عربي برهان ارسطو استفاده كرده و هم از ترجمه شروح يوناني آن سود جسته است. نوشته‌اند كه نخست اسحق بن حنين برهان ارسطو را تماماً به لغت سرياني ترجمه و سپس ابوبشر متّي بن يونس ترجمه اسحق را تعريب كرد. برخي مدعي شده‌اند كه ترجمه عربي ديگري را نيز از برهان ارسطو وجود داشته كه ابن رشد و معاصر لاتيني وي به نام جرارد(1) (متوفاي 1187) به آن اشاره كرده‌اند ولي نام مترجم آن مجهول است. بنا به گفته محققان، اوّلين شارح عربي برهان ارسطو نيز ابوبشر متي بن يونس بوده است و البته كساني ديگر همچون ثامسطيوس، اسكندر افروديسي، يحيي نحوي و پدرش، فارابي و كندي نيز شروحي بر برهان ارسطو نگاشته‌اند.

   آنچه مسلّم است اين است كه شيخ‌الرئيس(رحمه الله) به ترجمه عربي برهان ارسطو و شروح عربي آن دست يافته و از آنها استفاده كرده است اما تعيين اينكه كدام ترجمه و كدام شرح در دسترس وي بوده چندان سهل نيست.

   شايد برخي چنين بپندارند كه ابن سينا(رحمه الله) را بيشتر بايد شارح و مفسّر برهان دانست تا مؤلّف آن، امّا چنين قضاوتي درباره وي منصفانه نيست; زيرا شيخ(رحمه الله) در عين حال كه شارح است ناقد نيز مي‌باشد و با اينكه مقتبِس است مقلِّد نمي‌باشد. ابن سينا در كتابِ برهانِ خود از محدوده مباحث برهان ارسطو فراتر رفته، بحث‌هايي در مقولات علم‌النفس، طبيعيات و متافيزيك نيز آورده است. ابن سينا در اين كتاب از هيچ كوششي در دقّت در تعبير، رعايت رواني و سادگي لغات، تبيين و توضيح آرا، ترتيب و تسلسل منطقي مباحث، پرهيز از تكرار مطالب، دريغ نكرده است. اما در عين حال سبك نگارش او خالي از گنگي و اندكي غموض و ابهام نيست و اين نكته‌اي است كه در همه تأليفات شيخ‌الرئيس ـ بجز اشارات و تنبيهات ـ مشاهده مي‌شود. كتاب اشارات و تنبيهات ابن سينا به ويژه چهار نمط اخير آن از سبك نگارش زيبا و ويژه‌اي برخوردار است كه نظير آن در كتب ديگر وي مشاهده نمي‌شود.

1. Gerard.

كتاب حاضر

كتابي كه اينك پيش روي شماست شامل متن، ترجمه و شرح مقاله اول از برهان ابن سينا(رحمه الله)است. كتاب برهان شفا در سال‌هاي 65 ـ 1363 هـ .ش توسط استاد محقّق و فيلسوف مدقّق حضرت آية الله محمدتقي مصباح يزدي ـ دام عزه ـ در مؤسسه در راه حق قم تدريس مي‌شد. نگارنده نيز در زمره شاگرداني بود كه در آن درس توفيق شركت داشتند. در آن ايّام اين سلسله دروس تماماً از نوار پياده مي‌شد و در اختيار دانش‌پژوهان قرار مي‌گرفت. توفيق و فيض الهي شامل حال حقير گرديد و در سال 67 پيشنهاد نگارش و تحقيق و تنظيم اين دروس براي چاپ به صورت كتاب به اين جانب داده شد. در ابتدا تصميم آن بود كه صرفاً آنچه از نوار پياده شده، ويرايش و سپس به دست چاپ سپرده شود. اما پس از ويراستاري درس اول، بهتر آن ديده شد كه پس از آوردن متن، ترجمه‌اي معادل متن، به صورت روان نوشته شود و پس از آن مطالبي كه محتاج شرح و توضيح‌اند با عناوين خاص و با شماره‌هاي مسلسل در بندهاي جداگانه تنظيم شوند تا دستيابي به مطالب و مراجعه به آنها براي خوانندگان آسان گردد. علاوه بر اين، تصميم نگارنده بر اين شد كه در هر بحث به كتب منطقي ديگر و احياناً كتب فلسفي نيز مراجعه كند و در موارد لازم بحث‌ها به صورت تطبيقي بررسي و نقد شود. صاحب اين قلم خود به قلّت بضاعت خويش معترف است و از ارباب فضل و دانش، متمنّي است كه در مطالعه اين اثر، از دقّت و نكته‌سنجي‌هاي عالمانه خود دريغ نفرمايند و او را از راهنمايي‌هاي سودمند خود بهره‌مند گردانند.

فهرست موضوعات كلّي مقاله اوّل و نظاير آنها در آثار ارسطو

مقاله اوّل از برهان ابن سينا(رحمه الله) كه ترجمه و شرح آن را اينك پيش رو داريد، مشتمل بر دوازده فصل به شرح زير است:

فصل اوّل

اين فصل، درباره غرض از فن برهان منعقد شده است، و اگرچه در برهان ارسطو نظير چنين فصلي ديده نمي‌شود، ولي بسياري از مباحث اين فصل ريشه در مطالب ارسطو دارد.

   موضوعات جزئي اين فصل عبارتند از:

   الف ـ انقسام علم به تصوّر و تصديق و روش اكتساب اين دو; تصديق يقيني و غير يقيني و انواع قياس. نظير اين مطالب در فصل اوّل از مقاله اول كتاب جدل ارسطو آمده است.

   ب ـ انواع تصور: تصور به وسيله ذاتيات و تصوّر به وسيله عرضيات; حدّ و رسم. نظير اين مطلب در باب ايساغوجي (مدخل) از منطق شيخ‌الرئيس، فصل هفتم آمده است.

   ج ـ بيان اينكه، اين كتاب فقط كتاب برهان نيست، بلكه هم كتاب برهان است و هم كتاب حدّ.

   د ـ مبدأيت تصوّر براي تصديق و تماميّت تصديق نسبت به تصوّر.

فصل دوّم

اين فصل درباره جايگاه و مرتبت فن برهان است و همانند فصل اوّل، نظيري در برهان ارسطو ندارد. موضوعات جزئي اين فصل عبارتند از:

   الف ـ غرض از منطق به طور كلّي، اين است كه انسان با تحصيل آن به حقّ و يقين برسد و چون برهان مفيدْ حق و يقين است، پس بر ديگر فنون، مقدّم است.

   ب ـ نظر كساني كه جدل را مقدّم بر برهان مي‌دانند و نظر ابن سينا(رحمه الله) در اين مسئله.

   ج ـ نسبت قياس مطلق با برهان.

   د ـ تقدّم زماني جدل و مغالطه و خطابه بر برهان.

فصل سوم

اين فصل درباره اين مطلب است كه هر تعليم و تعلّم ذهني، مسبوق به علمي پيشين است. تقريباً تمام مطالبي كه ابن سينا در اين فصل آورده پيرامون نخستين جمله فصل اول از مقاله اول برهان ارسطو است. و مطلب ديگري كه ارسطو در فصل مذكور آورده، كيفيت رسيدن به مجهول از معلوم است كه شيخ‌الرئيس(رحمه الله) در فصل ششم از مقاله حاضر بدان پرداخته است.

   علاوه بر مطلب اصلي فوق، مطالب ديگري نيز در فصل سوّم آمده كه عبارتند از:

   الف ـ انواع تعليم و تعلّم: تعلّم صناعي، تلقيني، تأديبي، تقليدي و تنبيهي. معناي تعليم و تعلّم ذهني و فكري و فرق اين دو. طرح نظر كساني كه كسب حسّي را فكري نمي‌دانند.

   ب ـ مقدّمات تصوّر و تصديق.

   ج ـ نقد و بررسي اين قول كه بين ذهني و حسّي فرق است.

   د ـ معناي «علم سابق» در تعليم و تعلّم ذهني.

   هـ ـ معناي تعلّم حدسي، فهمي و ذاتي.

   و ـ انواع قياس حملي و استثنايي: انفصالي و اتّصالي. استقراء و تمثيل.

   ز ـ معناي علم بالقوه و علم بالفعل و اختلاف درجات علم بالقوّه.

فصل چهارم

اين فصل پيرامون مبادي اقيسه است و مطالب آن برگرفته از فصل ششم از مقاله اول برهان ارسطو و فصل اوّل از مقاله اول كتاب جدل و كتاب خطابه وي مي‌باشد. موضوعات اين فصل عبارتند از:

   الف ـ تقسيم مبادي قياس به مصدَّق و غير مصدَّق و تقسيم مصدَّق به ضروري، ظنّي و تسليمي (مسلّم).

   ب ـ تقسيم مبادي ضروري به ضروريه ظاهر و ضروريه غير ظاهر. تقسيم ضروريه غير ظاهر به عقليّه و وهميّه. تقسيم ضروريّه عقليه به اوّليات و غير اوّليات.

   ج ـ انقسام قضايا به اوّليات، ضروريات، محسوسات، مجرّبات، مظنونات، متواترات، وهميّات، مشهورات، مسلّمات، مقبولات و...

فصل پنجم

اين فصل درباره مطالب و مبادي علوم و اصناف حد وسط بحث مي‌كند و اكثر مباحث آن پيرامون مطالبي است كه در فصل اوّل از مقاله دوم و فصل سيزدهم از مقاله اول برهان ارسطو آمده است. موضوعات جزئي اين فصل عبارتند از:

   الف ـ مطلب «ما» مطلب «هل» و مطلب «لم» و...

   ب ـ تعريف اسمي و تعريف به حسب ذات. وضع تعاريف در تعليمات (علوم رياضي).

   ج ـ تقسيم مبادي به مركّب و مفرد. مركب بودنِ قضاياي متعارفه و اصول موضوعه.

   موضوع صناعت (علم).

   د ـ تأخّر مطلب «لم» از مطلب «ما» و انقسام مطلب «لم» به لم اثباتي و لم ثبوتي.

   هـ ـ عليّت حد وسط در قياس. نظير اين بحث را در فصل سيزدهم از مقاله اول و فصل هجدهم از مقاله دوم برهان ارسطو مي‌بينيد.

   ابن سينا علاوه بر آنچه در اين فصل پيرامون مبادي برهان آورده است، در فصل دوازدهم از همين مقاله و فصل اول از مقاله دوّم به طور وافي در اين باره بحث كرده است. همچنين در فصل هفتم از مقاله اول و فصل سوّم از مقاله سوّم به تفصيل پيرامون برهان «لم» سخن گفته است.

فصل ششم

اين فصل درباره كيفيت به دست آوردن مجهول از طريق معلوم است و عين همين موضوع در فصل اول از مقاله اول برهان ارسطو آمده است.

   شيخ(رحمه الله) در ابتداي اين فصل مسئله علم به امور عدميه را به بحث و بررسي گرفته كه در فصل مزبور از برهان ارسطو نظير آن وجود ندارد. سپس به طرح اشكالي پرداخته است كه افلاطون آن را در محاوره با منون مطرح كرده و آن اشكال اين است كه آيا اصولا تعلّم براي انسان ممكن است؟! اين شبهه در مقاله اول فصل اول برهان ارسطو نيز آمده است.

فصل هفتم

مسئله مهم در اين فصل «علم به وجود و علم به علّت وجود» است كه نظير آن در مقاله اول فصل سيزدهم از برهان ارسطو ديده مي‌شود. شيخ(رحمه الله) در اين فصل از اين مسئله فراتر رفته، به مسائل ديگري نيز پرداخته است كه عبارتند از:

   الف ـ مصاديق علم مكتسَب.

   ب ـ بررسي تعريف برهان به: قياسٌ مُوْتَلَفٌ يَقيني.

   ج ـ استقراء تام و ناقص ـ بازگشت استقراء تام به قياس مقسِّم. بحث استقراء در انالوطيقاي اُولي مقاله دوم فصل بيست و سوم از منطق ارسطو آمده است.

   د ـ مفاد برهان انّ و لمّ، برهان انّ مطلق و دليل. اين مباحث تلخيصي از فصل سيزدهم مقاله اوّل برهان ارسطو مي‌باشد.

   هـ ـ سببِ وجود اكبر و سبب وجود اكبر در اصغر.

   و ـ منوط بودن لمّيت برهان بر انكشاف عليّت اوسط نسبت به اكبر.

   ز ـ معلوليت اوسط نسبت به اكبر.

   ح ـ فصل و رابطه آن با جنس و نوع.

فصل هشتم

اين فصل درباره اين مطلب است كه علم يقيني به مسبَّب از راه علم به سبب آن حاصل مي‌شود. ارسطو در چند موضع از برهان خود بدين مطلب پرداخته است از جمله: مقاله اول فصل دوم و فصل ششم و فصل نهم. شيخ(رحمه الله) علاوه بر مطلب فوق، مسائل ديگري را نيز در اين فصل آورده است كه عبارتند از:

   الف ـ ضرورت در قضاياي ضروريّه و ناشي شدن آن از علّت. نظير اين مطلب در مقاله اول فصل ششم برهان ارسطو آمده است.

   ب ـ كيفيت رابطه حدود در برهانِ يقيني اِنّي. به مقاله اوّل فصل سيزدهم از برهان ارسطو مراجعه شود.

   ج ـ واسطه شدن مضاف در قياسات علوم.

   د ـ قياس استثنايي بيانگر علّت نيست. قياس خلف مفيد برهان انّي است.

   هـ ـ شرايط تحصيل يقين تام و دائم در برهان. نسبت اصغر با اوسط در براهين.

   ز ـ قريب يا بعيد و بالفعل يا بالقوه بودن علّت در برهان لمّي.

فصل نهم

اين فصل پيرامون شناخت احكام بدون سبب و درباره استقراء و تجربه و نتايج اين دو است. به انالوطيقاي اُولي (قياس) ارسطو مقاله دوّم فصل بيست و سوم مراجعه شود.

   اهم مسائلي كه ابن سينا(رحمه الله) در اين فصل بدانها پرداخته عبارتند از:

   الف ـ قضاياي بيِّن و ويژگي‌هاي آنها.

   ب ـ فرق تجربه و استقراء و كيفيّت علم حاصل از تجربه.

فصل دهم

اين فصل درباره اين است كه چگونه اخصّ مي‌تواند علّت انتاج اعمّ باشد و بيشتر به بحث كليات خمس مربوط است تا باب برهان; و لذا مباحث اين فصل ارتباط زيادي با مباحث فصل نهم از كتاب مدخلِ ابن سينا دارد.

   اهم مباحث مطروحه در اين فصل عبارتند از:

   الف ـ اعـتبارات لا‌بشرط، بشرط لا و بشرط شيء در معاني. فـرق جنس با مـاده و فـصل با صورت.

   ب ـ تابعيت جنس اعلي نسبت به اسفل در حمل. عدم تقدّم جنسِ جنس و فصلِ جنس بر جنس نسبت به نوع.

   ج ـ رابطه مفاهيم تحتِ نوع با خود نوع.

فصل يازدهم

اين فصل درباره شروط مقدّمات برهان است. به مقاله اوّل فصل دوّم از برهان ارسطو مراجعه شود. ابن سينا(رحمه الله) در اين فصل مطالبي پيرامون معناي اقدميت و اعرفيت نسبت به ما و طبيعت، طبيعت كليه عالم و مقاصد و غايات آن و... آورده است كه در فصل مذكور از برهان ارسطو چنين بحث‌هايي ديده نمي‌شود. وي تنها در مطلعِ كتاب طبيعياتِ خود به طور كوتاه بدين مطلب اشاره نموده، مي‌گويد: ان الطريقة الطبيعية....

   اهم مطالب اين فصل عبارتند از:

   الف ـ اقدميت مقدمات برهان نسبت به نتيجه از حيث زمان، ذات و معرفت ـ صدق، اوّليت و مناسبت مقدمات.

   ب ـ معناي اقدميت و اعرفيت نزد ما و طبيعت و تطبيق اين اوصاف بر جزئيات محسوس، كليات جنسي و طبايع نوعي.

   ج ـ اقدميت و اعرفيت علل بسيط مانند فواعل و غايات نسبت به معاليل خود در طبيعت و اخذ اين علل در برهان.

فصل دوازدهم

اين فصل درباره مبدأ برهان، طبيعت برهان به طور كلي و مسائل جنبي ديگر است و معادل اين مطالب در فصول دوّم، ششم، نهم، دهم و يازدهم از مقاله دوّم برهان ارسطو آمده است.

   اهم موضوعات اين فصل عبارتند از:

   الف ـ قضيه‌اي كه به لحاظ علم مطلق، مبدأ برهان خوانده مي‌شود و قضيه‌اي كه به حسب علم خاصي مبدأ برهان است. به مقاله اوّل فصل دوم از برهان ارسطو مراجعه شود.

   ب ـ فرق حد (تعريف) با مقدمه مسلَّمه و با مطلقِ مقدّمه.

   ج ـ اصل موضوع و اسامي مختلف آن.

   د ـ تفاوت علوم در به كارگيري انواع مبادي.

   هـ ـ فرق اصل موضوع با مصادره ـ نمونه‌اي از اقتباس مستقيم ابن سينا از كلام ارسطو و مناقشه آن. به فصل دهم مقاله اول از برهان ارسطو مراجعه شود.

   و ـ مقدمات برهاني براي مطالب ضروري ـ مغالطات برهاني ـ مقدمات مغالطي جدلي. به فصل ششم مقاله اوّل از برهان ارسطو مراجعه شود.(1)

تقدير و سپاس

در خاتمه، بر صاحب اين قلم فرض است كه از لطف و عنايت بي‌شائبه حضرت استاد آيت الله محمّدتقي مصباح يزدي (دام عزه العالي) و تشويق‌ها و رهنمودهاي سودمند ايشان ـ در اين اثر و آثار ديگر ـ صميمانه تشكّر و سپاسگزاري كنم. ايشان علاوه بر راهنمايي‌ها و تذكّرات مفيدي كه در طول قريب پنج سال نگارش و تحقيق اين مجلّد داشتند، تمام مطالب آن را از ابتدا تا انتها مطالعه نموده، اصلاحات لازم را انجام دادند. از خداي متعال براي ايشان سلامت و ادامه افاضات مسئلت نموده، اعتلا و عظمت نظام الهي و فرهنگ و انديشه اسلامي را آرزومندم. از حضرت استاد آيت الله جوادي آملي (دام عزه العالي) نيز كه نسخه شخصي و محشاي خود را در اختيار حقير قرار دادند، بسيار سپاسگزارم و برايشان توفيق و عزّتِ روزافزون طلب مي‌كنم.

   اينك خداي را سپاس كه اين مجلد همراه با جلد دوم تماماً مورد مطالعه و بازنگري استاد حضرت علامه مصباح يزدي (دام عزه) قرار گرفت و در هر دو مجلد فهرست‌نگاري موضوعي در حاشيه صفحات صورت پذيرفت. اميد آنكه مقبول طبع صاحبان فضل و ارباب حكمت قرار گيرد.

وَما تَوْفيقي إِلاّ بِاللهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيب

ويرايش جديد: بهار 1384.

حوزه علميه قم، محسن غرويان

1. در تهيه مطالب پيشگفتار، از مقدمه عربي أبو العلاء عفيفي بر كتاب برهان سود جسته‌ام.