بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم

آن چه پيش‌رو داريد گزيده‌اي از سخنان حضرت آيت‌الله مصباح‌يزدي (دامت‌بركاته) در دفتر مقام معظم رهبري است كه در تاريخ 11/02/92 ايراد فرموده‌اند. باشد تا اين رهنمودها بر بصيرت ما بيافزايد و چراغ فروزان راه هدايت و سعادت ما قرار گيرد.

مبنا، متعلقات، و انواع رضا

رضا، ارزشی مختص به مؤمنین

قبل از هر چيز فرا رسيدن ميلاد مسعود حضرت صديقه کبري فاطمه زهرا سلام‌الله‌عليها را به پيشگاه مقدس ولي‌عصر ارواحنافداه تبريک و تهنيت عرض مي‌کنيم و از خداي متعال درخواست مي‌کنيم که عيدي ما را تعجيل در ظهور آن حضرت قرار داده، به ما توفيق خدمت‌گزاري به نظام اسلامي مرحمت فرمايد.

قرار بر این شد که درباره مقام «رضا» صحبت کنيم که يکي از ارزشمندترين مقامات معنوي و فضايل اخلاقي است و در روايات شريفه به صورت‌هاي مختلف از اهميت اين مقام و تشويق براي کسب اين مقام بحث شده است که در جلسات آينده به برخي آن‌ها اشاره می‌کنیم. عادت ما طلبه‌ها این است که در ابتدای هر بحث از مبادي تصوری آن بحث مي‌کنيم. براین اساس در ابتدای این بحث از مسائلی چون تعریف رضا، متعلقات رضا، معیار رضا و ... بحث خواهیم کرد و در ادامه ، با استفاده از مضامين آيات و روايات درباره مباحثی همچون چگونگی تحقق رضا عرايضي را تقديم خواهيم کرد.

مناسب است به این نکته اشاره کنم که اين فضليت اخلاقي تنها در سايه مکتب انبيای الهی معنا پيدا مي‌کند. بسياري از خلق‌هاي پسنديده هست که هم مفهوما توقف بر اعتقاد به خدا و قيامت ندارد، و هم کسب آن‌ها از آن جهت که يکي از اوصاف محموده هستند متوقف بر ايمان به خدا نیست. مفاهيمی مانند عدالت، راستگويي، درستکاري، وفاي به عهد و ... سلسله‌ای از ارزش‌هاي اخلاقي هستند که همه انسان‌ها اعم از متدين و غير متدين به آن‌ها اعتقاد دارند و برای کسب آن‌ها تلاش مي‌کنند. اما برخی فضليت‌هاي اخلاقي وجود دارند که تنها براساس مکتب انبيا معنا پيدا مي‌کنند و به اصطلاح پيش فرض آن‌ها اعتقاد به وجود خداي متعال و اسماء و صفات الهي است. البته رضایت از وضع زندگی و جریان حوادث ممکن است برای انسان غيرمتدين هم حاصل شود، چنانکه بسياري از انديشمندان بشري انسان‌ها را به خوش‌بین بودن توصیه می‌کنند و بر آن تأکید می‌ورزند و در اين زمينه هم شيوه‌هايي را براي اندیشه و رفتار توصيه مي‌کنند. اساس اين روش‌هاي انساني در کسب رضايت از زندگي بر اين اندیشه است که در حوادث دنیا، خوشي‌ها و ناخوشي‌ها توأم‌اند و خوشی محض و همچنین ناخوشی محض یافت نمی‌شود. اگر انسان هميشه به حوادث تلخ و نصفه خالی لیوان توجه کند هميشه ناراحت و افسرده خواهد بود و هيچ‌گاه از زندگي‌اش راضي نمي‌شود. اما می‌تواند خود را به دیدن نقاط مثبت زندگی عادت دهد و فرضا اگر با حادثه‌اي مواجه شد که نتوانست جهت مثبتی برای آن تصور کند سعی کند آن را فراموش کند و ذهنش را به خوشي‌هاي گذشته متوجه نماید. اين توصيه دانشمندان بشري به انسان برای داشتن زندگی شاد می‌باشد. در مقابل البته فیلسوفانی هم هستند که نگاهشان تنها به رنج‌ها، مصیبت‌ها، ظلم‌ها و ... است و به فيلسوفان بدبين معروف هستند.

اما «رضا» که در اسلام به عنوان يکي از ارزشمندترين فضائل اخلاقي مطرح است، «الرضا عن الله؛ رضایت از خدا» و «الرضا بقضاء الله؛ رضایت از تقدیرات خدا» است. پیش فرض اين اعتقاد این است که انسان دست خدا را در عالم ببيند و حوادث را به خدا نسبت دهد، آن‌گاه سعي کند در مواجهه با حوادث اعم از خوشي‌ها و ناخوشي‌ها حالت رضايت داشته باشد و در واقع از خدا راضي باشد. پس نکته اول این است که مفهوم رضا در اخلاق اسلامي غير از آن حالت خوش‌بيني به زندگی و رضايت از آن است که روان‌شناسان و علماي اخلاق بشري مطرح مي‌کنند. اين فضليتي است که آن‌ها اصلا راهي براي فهم و کسب آن ندارند، زیرا قوام این فضیلت بر اعتقاد به خدا و همچنین اعتقاد به صفات، افعال و تقدیرات الهي است.

متعلقات رضا

مسأله ديگر در بحث رضا اين است که انسان مؤمن از چه چیزی باید راضی باشد. در باره حوادث عالم برخی اعتقاد به تفویض دارند، به این معنا که معتقدند خداوند عالم را آفريده است و کنار نشسته و دیگر در حوادث آن نقشی ندارد، مانند ساعتي که ساعت‌ساز می‌سازد و آن را کوک می‌کند و دیگر ساعت خودش کار می‌کند. قرآن کریم چنین  اعتقادی را به یهود نسبت می‌دهد. اگر کسی چنين اعتقادي داشته باشد باز مسأله رضاي از خدا در همه حوادث برای او مطرح نمي‌شود. چراکه در نظر چنین انسانی این حوادث ربطی به خدا ندارند. پس براي روشن شدن بحث باید معلوم شود که باید از چه چیزی راضی بود.

در بحث توکل گفتيم توکل از لحاظ کميت و کيفيت مراتبی دارد. درباره رضا هم چنین مراتبی وجود دارد. برخی متکلمان در بحث قضا و قدر درباره کميت مواردی بحث کرده‌اند که به قضاي الهي مربوط مي‌شود. برخي گفته‌اند قضا و قدر به افعال غيراختياري اختصاص دارد و برخی دیگر گفته‌اند: علاوه بر افعال غیراختیاری، قضا و قدر در برخی افعال اختياري هم راه دارد و مواردی را هم برای متعلقات قضا و قدر شمرده‌اند مانند: موت و حيات، صحت و مرض، فقر و غنا و ... و برخی ديگر گفته‌اند: قضا و قدر الهي شامل همه حوادث مي‌شود حتي افعال اختياري انسان؛ اين معناست که تصورش اندکی مشکل است. به هرحال برای روشن شدن بحث درباره مقام رضا، باید مشخص شود که انسان باید از چه چیزی راضی باشد.

به طور اجمال مي‌توان گفت: حوادثی تکوینی که می‌توانند متعلق رضا قرار گيرند سه دسته هستند: يک دسته حوادثي هستند که به نوع خلقت ما برمی‌گردند، اما ما هيچ‌گونه اختياري در پديد آمدن آن‌ها نداريم، مانند اصل خلقت ما، زمان به دنیا آمدن ما، جنسیت ما، قیافه ما و ... بدون شک این حوادث مشمول قضاي الهي است و انسان می‌تواند نسبت به این حوادث رضایت داشته یا گله‌مند باشد.

دسته دیگر اموری هستند که به نوع خلقت ما مربوط نمی‌شوند و اراده و اختیار شخص ما، یا اصلا تأثیری در آن‌ها ندارد یا تأثیری بسیار اندک در آنها دارد. مانند حوادثی طبیعی چون زلزله و سیل و یا حوادثی که اراده انسانی دیگر در آن مؤثر است مانند جراحتی که در اثر ظلم ظالمی به انسان دیگری وارد می‌شود.

دسته سوم افعال و حوادثی هستند که اراده و اختیار ما در آن‌ها نقش مستقیم دارد. گرچه این افعال صددرصد تابع اراده ما نيستند، اما اراده ما در کميت، کيفت، زمان، وضع و سایر صفات آن‌ها کم یا بيش مؤثر است. درس خواندن یا نخواندن، رعایت بهداشت یا عدم رعایت آن، و امثال این امور تا برسد به انجام وظايف شرعي یا ترک آن‌ها، اراده ما نقش مؤثري در پيدايش آن‌ها دارد. در این دسته از افعال است که تصور و تصدیق مسأله رضا اندکی مشکل است که إن‌شاءالله پس از بیان مقدماتی بحث آن در جلسات آینده خواهد آمد.

به هر حال بخشي از پديده‌هايي که مربوط به زندگي ماست نقشي براي اختيار ما در آن‌ها وجود ندارد. اما عکس‌العمل ما در مقابل آن‌ها می‌تواند رضايت يا کراهت باشد.

علاوه بر امور تکوینی، اوامر و نواهی تشریعی خداوند نیز می‌توانند متعلق رضایت یا کراهت انسان قرار گیرند. مانند این‌که خداوند بر انسان واجب کرده است که  پيش از طلوع آفتاب دو رکعت نماز بخواند. در نظر برخی چنین امری بسیار سخت می‌آيد به خصوص در دوران ما که تلویزیون و ... جزئي از زندگی ما شده و بسیاری تا آخر شب به تماشا مشغول‌اند. یا برخی خانم‌ها از این‌که خداوند به مرد حق داده است در شرايطي خاص بيش از يک همسر اختیار کند گله‌مندند. اين اوامر و نواهی هم متعلق رضا قرار می‌گیرند و انسانی که دارای مقام رضاست از تشريعات الهي هم راضي است.

حوادث غیراختیاری؛ آغازی برای مقام رضا

در آیات و روایات مواردی برای مقام رضا ذکر شده که مسلما از حوادثی هستند که اراده انسان در آن‌ها کم یا بیش مؤثر است. بنابراین حوادثی هم که با اراده و اختیار ما رخ می‌دهند باید متعلق رضا قرار گیرند. اما ابتدا باید از مواردی شروع کرد که چگونگی رضایت‌مندی از آن‌ها برای ما روشن‌تر است. یعنی باید از مواردی آغاز کرد که ما هيچ اختياري در آن‌ها نداریم.

اکنون این سؤال مطرح مي‌شود که در این موارد چگونه به مقام رضا نایل آییم؟ بالاخره انسان دوست دارد ظاهری زیبا داشته باشد، در اعضای او نقصی وجود نداشته باشد، به خانواده‌ای محترم تعلق داشته باشد و ... . آيا امکان دارد مؤمني با اين‌که مبتلا به کمبودها، نقص‌ها، عيب‌هایی در خلقت و ... باشد باز هم از خدا راضي باشد؟ پاسخ این است که آری، حتی چنين کساني هم مي‌توانند به مقام رضا دست یابند و از خدا راضي باشند. البته رضا به این حوادث، امری نیست که بي‌واسطه در ‌اختيار ما باشد و هرگاه انسان اراده کند از امری راضی شود یا نسبت به آن کراهت پیدا کند. به عبارت ديگر و به زبان علمي، رضا، معلول مبادی و عللي است که اگر آن مبادي حاصل شود رضا نیز به دست می‌آید وگرنه انسان کراهت پيدا مي‌کند. عمده اين مبادي، شناخت انسان و نوع نگرش او به حوادث است.

رضايت کاسب کارانه

حوادث و افعال سخت و به ظاهر کراهت‌آورِ فراوانی در زندگي ما وجود دارند که ما گاه با اشتیاق و رضایت بدان‌ها مشغول می‌شویم. کارگری که در گرمای تابستان تلاش می‌کند و عرق می‌ریزد، نانوایی که در کنار تنور نان مي‌پزد و سختی آن را تحمل مي‌کند و ... با اختیار خود به این کارها مشغول می‌شوند و چه بسا بسیار از کار خود راضی باشند. کارگر زمانی از کار خود راضی و خشنود است که درآمد خوبي داشته باشد. معمولا اگر به کسی که در اداره‌ای پشت ميز نشسته و به کار آسانی اشتغال دارد و ماهانه حقوقی دریافت می‌کند شغلی پیشنهاد شود که اندکی دشوارتر است اما ده برابر درآمد دارد، به راحتي و با رضایت آن را مي‌پذيرد. پس ما خود به بسیاری از رنج‌ها و سختی‌ها رضايت مي‌دهيم و از آن‌ها استقبال مي‌کنيم. بنابراین اگر بدانیم و باور کنیم که حوادث ناگواري که براي ما اتفاق مي‌افتند، سود قابل توجهي دارند مي‌توانيم به آن‌ها هم رضايت دهيم. اين نوع رضایت‌مندی چنان‌که روشن است نوعی معامله است. بدین معنا که انسان رنج را تحمل مي‌کند تا به لذت و منفعتی دست یابد. اما اين رضايت در حد نصاب ارزش است و ارزش آن فوق‌العاده نيست.

رضايت عاشقانه

گونه دیگری از رضايت از حوادث سخت و ناگوار وجود دارد که به خاطر مزد و پاداش نیست، بلکه هدف ديگري را دنبال می‌کند که گرچه آن هم نوعی پاداش است اما از نوع پاداش‌هاي مادي نیست، وآن رضایتی است که انسان در انجام کارهای سخت برای محبوب خود دارد. مادر شب‌هاي فراوانی را به بیداری سر می‌کند تا نوزادش در آرامش بخوابد، زیرا نوزادش را دوست دارد و می‌خواهد محبوبش راحت بخوابد. البته مادر خود از راحتي نوزاد شاد و عواطفش ارضا مي‌شود، اما غيرمستقيم. آن‌چه مستقيما بر اين امر مترتب مي‌شود نفع و مصلحت ديگري است. محبت گاه به مراتب فوق‌العاده شديد می‌رسد که محب در آن حال حاضر است هرگونه سختي را تحمل کند تا محبوبش اظهار رضايت کند. برای او يک لبخند محبوب از تحمل دنیایی از سختي‌ها ارزشمندتر است.

حوادث و سختی‌های ناگوار فراوانی در دنیا وجود دارد مانند بیماری‌های سخت و نفرت‌انگیز، فقر و ...، اما اگر کسي چنين محبتي فوق‌العاده به خداوند داشته باشد و باور داشته باشد که اين امتحانی است که او صلاح دانسته است، نه‌تنها تحمل آن برايش آسان مي‌شود، بلکه از آن احساس رضايت هم مي‌کند. ارزش این نوع رضایت بسیار بالاتر از رضایت‌مندی به خاطر مزد و پاداش است. با چنین بینشی تحمل همه سختی‌ها برای انسان آسان می‌شود. اما اولا باید باور کرد که این حوادث طبق تقدير الهي رخ می‌دهند، و ثانیا باید ایمان داشت که خدا اين کار را بي‌جهت انجام نداده است، بلکه از روي حکمت اين کار انجام گرفته است.

والسلام عليکم و رحمه‌الله.