قال علي عليه‌السلام : إِنَّهُ لَيْسَ لِأَنْفُسِكُمْ ثَمَنٌ إِلَّا الْجَنَّةَ فَلَا تَبِيعُوهَا إِلَّا بِهَا؛ امير مومنان عليه‌السلام مي‌فرمايند: همانا براي شما بهايي جز بهشت نيست، پس به کمتر از آن نفروشيد. (نهج‌البلاغه، حکمت456)

 

پيش‌گفتار

شايد به جرأت بتوان «نظام حقوقى» را مهم‌ترين سنگ بناى «زندگى اجتماعى» بشر دانست. با تدوين نظام حقوقى است كه نظام روابط اجتماعى سامان مى‌يابد و هر كس محدوده رفتار خويش را در جامعه مى‌شناسد. بدون نظام حقوقى، حد و مرز افراد و گروه‌ها در جامعه و كمّ و كيف روابط آنان با ديگران مشخص نيست. اين وضع، به طور طبيعى، زمينه بروز «هرج و مرج» و انواع كشمكش‌ها و اختلاف‌ها را فراهم مى‌آورد. «نظام حقوقى» است كه سهم هر كس را از «حقوق» و برخوردارى‌هاى اجتماعى معيّن مى‌سازد و «تكاليف» او را در قبال ديگران مشخص مى‌كند. آن‌جا كه نظام حقوقى وجود ندارد، بربريّت و نظام جنگل حاكم است؛ جايى كه «هر كه زورش بيش، سهمش بيشتر». بنابراين براى آن كه هدف زندگى اجتماعى كه تأمين هر چه بيشتر و بهتر مصالح و منافع انسان‌ها است تحقق يابد، بايستى با تدوين نظام حقوقى، «حقوق» و «تكاليف» هر يك از افراد و گروه‌هاى جامعه معيّن گردد.

اما چنين نظامى چگونه و بر چه اساسى بايد تدوين گردد؟ چه شخص يا نهادى بايد اين كار را انجام دهد؟ آيا همه مردم بايد در تك‌تك حقوق و قوانين حقوقى نظر بدهند؟ اصولا «حق» چيست و چگونه شكل مى‌گيرد؟ آيا حقوق ثابتى براى انسان وجود دارد كه هيچ قانون گذارى حق ندارد آنها را ناديده بينگارد؟ آيا حقوقى مانند «حق حيات»، «حق آزادى»، «حق كرامت» و نظاير آنها «حقوق طبيعى و فطرى» بشرند كه نبايستى به هيچ وجه نقض گردند و پيوسته بايد محترم شمرده شوند؟ نسبت بين «خدا» و «حقوق» چيست؟ آيا اصولا خدا نقشى در حقوق دارد؟ آيا «حكومت» نيز حقوقى برگردن «مردم» دارد يا حكومت‌ها و «حاكمان» در قبال مردم فقط تكاليفى بر عهده دارند كه بايد از عهده انجام آنها برآيند؟ به عبارت ديگر، آيا بين «حكومت» و «مردم» حقوق و تكاليف متقابل وجود دارد يا يك طرف فقط حق دارد و طرف ديگر فقط تكليف؟ اساساً حقوق و تكاليف هر يك از «دولت» و «مردم» طبق چه معيارى مشخص مى‌گردد؟

پرسش‌هاى مذكور و مسايلى ديگر از قبيل آنها، مباحثى هستند كه در كتاب حاضر بررسى

شده‌اند. به لحاظ اهميت و گستردگى بحث «حقوق و تكاليف متقابل مردم و حكومت» تمامى جلد دوم كتاب به اين بحث اختصاص يافته و ساير مسايل در جلد اول مورد بحث واقع شده است. خصوصيت مهم مباحث اين كتاب آن است كه مطالب با توجه به قرآن و روايات اسلامى و «ديدگاه اسلام در حقوق» بررسى شده‌اند. استاد فرزانه و اسلام شناس معاصر، حضرت آية الله مصباح يزدى، دام ظله، اين مباحث را با نگاهى دقيق و بديع، و با نظر به شبهات مطرح در جامعه مورد بررسى قرار داده‌اند.

لازم به توضيح است كه اين كتاب در ادامه انتشار مجموعه سخنرانى‌هايى است كه جناب استاد در دانشگاه تهران و قبل از خطبه‌هاى نماز جمعه ايراد داشته‌اند. از همين مجموعه، قبلا كتاب «نظريه سياسى اسلام» در دو جلد تنظيم گرديده و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. كتاب حاضر علاوه بر اساتيد، دانشجويان و محققان «علم حقوق» براى ساير اقشار جامعه نيز قابل استفاده است و به ويژه، گامى مهم در راستاى مطالعات و تحقيقات «حقوق اسلامى» به شمار مى‌رود.

در پايان لازم است از تلاش حجت‌الاسلام آقاى محمدمهدى كريمى‌نيا كه تدوين و نگارش اين مجموعه را انجام داده‌اند و حجت‌الاسلام محمدمهدى نادرى قمى كه نظارت و ويرايش اين مجموعه را عهده‌دار بوده‌اند تقدير و تشكر نماييم.

آدرس: قم - بلوار محمدامين(ص) - بلوار جمهوری اسلامی - مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) پست الكترونيك: info@mesbahyazdi.org