يادداشت مصحح

1. لزوم بازنگري کتاب

مجموعه كتاب‌هاي معارف قرآن، اثر ارزشمند استاد و متفکر عالي‌قدر آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي ـ دامت بركاته ـ ساليان زيادي است که در شمار متون درسي تمامي رشته‌هاي مقطع كارشناسي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(رحمه الله) قرار دارد. شاكلة اصلي اين کتاب‌ها، درس‌گفتارهاي استاد در آغازين دوره‌هاي آموزشي مؤسسه بوده که اغلب پس از ويرايش اوليه، بي‌آنکه تنظيم و تنسيقي متناسب با متون آموزشي بيابند، چاپ و منتشر شده‌اند. وضعيت ياد شده از يک سو و نياز به متون پرمحتوا و متقن براي درس‌هاي پايه‌اي معارف قرآن در مؤسسه از سوي ديگر، ضرورت بازنگري در اين کتاب‌ها را ايجاب مي‌كرد؛ به‌ويژه اينکه از سوي اساتيد و دانش‌پژوهان مؤسسه، به طور مکرر اين مهم گوشزد مي‌شد.

در راستاي ضرورت و نياز ياد شده،طرح بازنگري کتب معارف قرآن استاد مصباح با هدف تنظيم و ساماندهي مجدد اين کتاب‌ها به عنوان متون آموزشي در قالب بازنگاري، تصحيح، تکميل و ويرايش آنها، از سوي گروه تفسير و علوم قرآن مؤسسه تهيه و به تصويب معاونت محترم پژوهش رسيد و اجراي آن در دوازده محور، از جمله قرآن‌شناسي در دو بخش، با نظارت عالية استاد گرامي حجت‌الاسلام والمسلمين آقاي محمود رجبي مدظله آغاز گرديد.

بخش اول از مباحث قرآن‌شناسي استاد مصباح سالها پيش به خامة جناب استاد رجبي نگارش، تحقيق و منتشر شده بود. اگرچه تقرير و تنظيم شايسته جلد اول كتاب

قرآن‌شناسي، آن را نسبت به ديگر كتاب‌هاي معارف قرآني استاد، در وضعيت به سامان‌تر و مطلوب‌تري قرار داده بود، با اين حال اما در خلال تدريس‌هاي مكرر، هنوز برخي مشكلات و احياناً كاستي‌ها، به ويژه از جهت انطباق با ضوابط و ويژگيهاي متون آموزشي، در آن ديده مي‌شد كه با نظر مساعد استاد رجبي بازنگري اين کتاب نيز همانند ساير کتب معارف قرآني استاد، در دستور کار قرار گرفت و اين مهم به عهدة حقير گذاشته شد.

كار بازنگري بر اساس نسخه اصلي درس‌گفتارهاي استاد مصباح در موضوع قرآن‌شناسي(1) و نيز جزوه‌اي درسي از همين ماده(2) كه به قلم حضرت استاد تصحيح و تكميل شده بود، بر روي متن نسخه چاپي كتاب(3) اعمال و در چارچوب ضوابط و مراحل تعريف شده در طرح، به انجام رسيد.

2. كارهاي صورت پذيرفته

1. كل مطالب كتاب در قالب درس‌هاي مجزا، تنظيم گرديده و درس‌هاي همموضوع نيز در قالب فصول معين قرار داده شده است؛

2. به ابتداي هر درس، فهرستِ عناوين درس، اهداف يادگيري و پيش‌سازمان‌دهنده‌اي كوتاه، و به انتهاي درس‌ها، خلاصة درس، پرسش‌ها و معرفي منابع براي مطالعه بيشتر افزوده شده است؛

3. مطالب فاقد عنوان، عنوان‌سازي شده، و عناوين موجود نيز بهينه‌سازي شده است؛

1. استاد اين دروس را در دوره اول آموزشي مؤسسه (در مكان مؤسسه در راه حق) القا كرده‌اند. متن بيانات ايشان پس از پياده شدن از نوار، تايپ شده و نسخه‌اي از آن در مجموعه آثار استاد، تحت نظر مديريت تدوين متون مؤسسه موجود است.

2. اين جزوه حاوي درس‌هاي قرآن‌شناسي استاد در مدرسه علميه حقاني قم (در دوره مديريت شهيد آية الله قدوسي) است و در بخش مجموعه آثار مديريت تدوين متون مؤسسه نگهداري مي‌شود.

3. با اين مشخصات كتابشناختي: چاپ دوم، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(رحمه الله)، بهار 1380 شمسي.

4. براي انتظام‌بخشي بهتر متن، قسمت‌هايي از آن جابهجا شده است. جابه‌جايي مطالب جهات مختلفي داشته است؛ در مواردي مطلبي در داخل متن جابهجا شده و به جاي مناسب خود منتقل گشته است؛ گاه مطلبي استطرادي بوده و از متن به پاورقي برده شده و احياناً بعضي از پانوشت‌هاي نسخه چاپي به متن آورده شده است؛ و بعضي فرازهاي نسخه چاپي نيز كه نوعاً از افزوده‌هاي مقرر ارجمند بوده، به قسمت پيوست درس‌ها انتقال يافته است؛

5. قسمت‌هايي از متن نيز به دليل تكراري بودن يا صرف تفنن در تعبير كه از لوازم گفتارهاي درسي است، يا به جهت معترضه بودن مطلب و يا به علت ابهام غير قابل رفع عبارت، حذف گرديده است؛

6. حتي‌الامكان تمامي اقوال، ديدگاه‌ها، شواهد نقلي، تاريخي، مفاهيم لغوي و بعضاً اصطلاحي و امثال آن در متن و پاورقيها مستندسازي شده است؛

7. بسياري از پانوشت‌هاي كتاب قبلاً از سوي محقق كتاب جناب استاد رجبي، ترتيب يافته بود، اما موارد زيادي نيز جديداً افزوده شده است. اين موارد گاه ارجاع به آثار ديگر استاد مصباح و يا درس‌هاي ديگر همين كتاب و احياناً توضيح برخي مطالب متن است که خود برگرفته از درس گفتارهاي استاد مي‌باشد؛ و گاه نيز نكاتي است كه براي تكميل و تتميم بحث و يا آگاهي از ديدگاه‌هاي ديگر در زمينه موضوع، در پاورقي ذکر شده است. علاوه بر آن، در محتوا و مستند پاورقي‌هاي نسخه چاپي كتاب، بازبيني اساسي صورت گرفته و بعضي از پانوشت‌ها نيز حذف گرديده است؛

8. متن كتاب تماماً ويرايش، تصحيح و مجدداً پاراگراف‌بندي شده است. البته اصل بر حفظ تعابير و عبارات جناب استاد مصباح تا حد ممکن بوده است. با اين حال، براي ورود به محتواي درس يا مرور مطالب پيشين يا بيان ساختار مباحث، به ابتداي بيشتر درس‌ها، جملاتي كوتاه افزوده شده و گاه نيز كلمات يا عباراتي كوتاه براي استدراك يا وضوح بيشتر يا رواني متن، بدان اضافه گشته است. نيز فرازهايي كه حالت گفتاري داشته، با حفظ محتوا، صورت نوشتاري يافته، و در مواردي هم براي

تکميل يا توضيح يک مطلب، جملات يا فرازهايي بلند از درس‌گفتارهاي استاد به متن کتاب اضافه شده است.

9. متن تمامي آيات قرآن، نشاني و ترجمه آنها با دقت تمام بازبيني شده و اشكالات و اشتباهات آنها برطرف گشته است. در مواردي هم براي تكميل مطلب، آيه يا آيات ديگري به آيات متن اضافه شده و يا در پاورقي به آيات مشابه و هم‌مضمون ارجاع داده شده است؛

10. فرازهاي نادري هم در کتاب مشاهده مي‌شد كه منطبق با نظر و ديدگاه استاد مصباح نبود، اما به گمان مقرِّر گران‌قدر، نظر معظم ‌له تلقي شده بود. اين موارد نيز اصلاح گرديده است.

‌‌

3. سخني با اساتيد و دانش‌پژوهان

1. اهميت موضوع کتاب و ضرورت پرداختن به آن، در مقدمه پربار مؤلف به نحو بسيار شايسته‌اي بيان شده است. لزوم تدريس مقدمه از سوي مدرسان بزرگوار کتاب و خواندن دقيق آن توسط دانش‌پژوهان نياز به تذکر ندارد.

2. شناخت ديدگاه قرآن در موضوعاتي چون اوصاف و عناوين اين كتاب الهي، عناصر نزول قرآن، چگونگي و آثار نزول آن، دلايل از سوي خدا بودن قرآن، اعجاز قرآن و مصونيت آن از تحريف؛ به‌علاوه، كسب توانايي علمي لازم در موضوعات ياد شده براي بحث و پژوهش در اين زمينه‌ها؛ و نيز ايجاد نگرش مثبت نسبت به لزوم پرداختن به قرآن و مفاهيم و مسائل قرآن‌شناختي، از جمله اهداف كلي يادگيري کتاب مي‌باشد.

3. كتاب حاضر براي دو واحد درسي در نظر گرفته شده كه در هفده جلسة يک و نيم الي دو ساعته، قابل تدريس و ارائه است. معمولاً هر درس از کتاب در يک جلسه درسي قابل ارائه است. البته گاه ممکن است بعضي دروس به لحاظ عمق محتوايي يا دشواري مسئله، در يک جلسه درسي تمام نشود و بخشي از مباحث آن به جلسه بعدي

موکول شود؛ در مقابل، ممکن است تدريس تعدادي از درس‌ها نيز کمتر از ظرفيت يک جلسه زمان بطلبد. مخاطبان اصلي كتاب عموم دانش‌پژوهان مقطع كارشناسي رشته‌هاي علوم انساني و رشته تفسير و علوم قرآن به صورت خاص مي‌باشند.

4. روش ارائه بحث در كتاب مبتني بر شيوه تفسير موضوعي است و در هر يک از مسائل و موضوعات، آيات قرآني مربوطْ استخراج، دسته‌بندي، بررسي و تفسير شده‌اند.

5. در تدريس كتاب لازم است از راهبرد تدريس فعال استفاده شود كه مبتني بر تفكر، كار گروهي، خلاقيت و مشاركت دانش‌پژوهان، همراه با تحليل، استدلال و نقد مطالب است.

پيش از ارائه هر يک از دروس، نكات محوري آن درس مشخص شده و به دانش‌پژوهان توصيه گردد که قبل از آمدن به کلاس، روي آيات مربوط به آن محورها، تأمل نموده، و مفاهيم اصلي آيات را معنا‌شناسي اجمالي كنند، دربارة نحوه دلالت آيه بر موضوع فكر کنند و سپس در طي فرآيند تدريس با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هر يک از مطالب تحليل و بررسي گردد.

6. آشنايي با ادبيات عرب، منطق و مباحث مقدماتي علوم قرآن، انواع روش‌هاي تفسيري و برخي مباحث كلامي مثل اعجاز براي ورود در مباحث كتاب و فهم درست و دقيق مطالب آن لازم است.

7. تدريس تمام فصول کتاب، به‌جز فصل اول، لازم است. قسمت‌هايي از فصل اول را مي‌توان به مطالعه آزاد دانش‌پژوهان واگذار كرد وبخش‌هايي را نيز بايد در كلاس خواند. در درس اول، علاوه بر طرح بحث و بيان تقسيم‌بندي‌هاي ارائه شده، اوصاف و عناوين «كتاب»، «قرآن»، «آيات»، «متشابه»، «مثاني»، «عربي» و «تفصيل» و در درس دوم عناوين «حديث»، «تصديق و مصدق، و مهيمن»، «بيان و تبيان و بينه»، «فرقان»، «حق» و «صدق» تدريس شود. در درس سوم نيز روي عناوين «شفاء»، «هدي» و «رحمت» در كلاس تأمل شود و اشاره‌اي به تعاريف عناوين مستقل و تبعي گردد؛ اما بقيه مطالب درس‌هاي اول، دوم و سوم توسط دانش‌پژوهان مطالعه شود.

8. مطالب كتاب به نحوي است كه فرآيند يادگيري را مي‌توان با طرح پرسش‌هاي آغازين و ضمن درس در کلاس ارزيابي كرد. به‌علاوه، در پايان هر درس، پرسش‌هايي براي ارزشيابي پاياني پيشرفت يادگيري آن واحد لحاظ شده است كه در ابتداي هر جلسه درسي مي‌توان بعضي از پرسشهاي مربوط به درس قبل را مطرح كرد. ضمن اينكه، لازم است ارزشيابي پايان ترم هم مبتني بر پرسش از محورهاي اصلي مطالب و بر اساس قدرت تحليل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نکات کليدي محتوا طراحي شود. بخشي از نمره درس به سؤالات تشريحي اختصاص يابد و حداقل نيمي از آن نيز براي فعاليت تكميلي خارج از كلاس در نظر گرفته شود.

9. برخي مطالب براي تتميم فايده و تکميل اطلاعات دانش پژوهان در قالب پيوست، به انتهاي بعضي از دروس اضافه شده است. گرچه تدريس اين مباحث لازم نيست، اما مطالعه آنها به دانش‌پژوهان توصيه مي‌شود.

‌‌

4. تقدير و سپاس

بدون شك منزلت و ارزش محتوايي كتاب، زاييدة انديشه، دانش، تخصص و ابتكار مؤلف عالي‌قدر، و بهينه‌سازي محتوا، شكل و ساختار كتاب در اساس، حاصل زحمات مقرر و محقق ارجمند آن مي‌باشد، با اين حال وضع جديد كتاب، ظرفيت و كيفيت استفاده از آن را به صورت قابل ملاحظه‌اي، به‌ويژه به عنوان متن درسي، ارتقا بخشيده است. اين مهم نيز بيش از همه، مرهون دقت‌ها و تذكرات اصلاحي جناب استاد رجبي است كه عهدهدار نظارت و ارزيابي كار بازنگري کتاب بودهاند و اگر حقير را نيز سهمي ناچيز در اين ميان باشد، محصول بهره‌گيري و كسب فيض از محضر پربركت و آثار ارزشمند مؤلف انديشمند و مقرر گرانمايه است و كاستي‌ها و نواقص احتمالي كار نيز ناشي از بضاعت مزجاة علمي و ضعف و قصور اين بنده.

بر خود لازم مي‌دانم از دوست عزيز و دانشمند جناب حجت‌الاسلام آقاي دكتر غلامعلي عزيزي‌كيا كه زحمت تهية پيش‌نويسِ اوليّهِ درس‌بندي مطالب،‌

پيش‌سازمان‌دهنده‌ها، خلاصه درس‌ها، پرسش‌هاي يادگيري و منابع براي مطالعه بيشتر و نيز تنظيم اوليه محورهاي عناوين دروس فصل اول را متقبل شدند، قدرداني كنم. از حجت‌الاسلام آقاي علي‌رضا نيازاده كه پيش‌نويسِ مستند‌سازي بخش زيادي از مفاهيم لغوي و بعضي اقوال را فراهم آوردند، نيز تشكر مي‌کنم.

همچنين سپاسگزار دوستان تلاشگر در مديريت تدوين متون مي‌باشم، به‌ويژه جناب حجت‌الاسلام سيدابوالفضل حسني مدير محترم تدوين متون و آقايان مسعود نقي‌لو، مسعود يوسفي و محمد عسگري كاشي براي تايپ متن و اعمال اصلاحات دست‌نويس، سيدعلي حسيني فاطمي براي پيگيري مستمر كار و كنترل نهايي متن، محسن چورمقي براي مقابله اوليه متن و مهدي دهقان براي بازخواني متن و كنترل چندبارة اصلاحات. نيز از مديريت انتشارات مؤسسه و تمامي دست‌اندركاران چاپ و نشر کتاب و همه كساني كه به نحوي در به ثمر رسيدن اين اثر ما را ياري داده‌اند، ممنونم و از خداي منان براي يکايک آنان اجر و پاداش نيكو مسئلت دارم.

قم ـ هفدهم ذي‌القعده 1428 هجري قمري

برابر با هفتم آذر 1386 هجري شمسي

حميد آريان