بسم الله الرَّحمن الرَّحيم

بصيرتِ دشمن;شناسي

در جمع گروهي از کارشناسان وزارت دفاع و فرماندهان سپاه ـ قم ـ1388/08/17

الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام علي سيد الأنبياء و المرسلين حبيب اله العالمين ابي القاسم محمد و علي آله الطيبين الطاهرين المعصومين. الّلهمّ کن لوليک الحجة ابن الحسن صلواتک عليه و علي آبائه في هذه السّاعة و في کلّ ساعة ولياً و حافظاً و قاعداً و ناصراً و دليلاً و عيناً حتي تسکنه أرضک طوعاً و تمتعه فيها طويلاً.

مطلع

تشريف;فرمايي سروران عزيز را به اين مؤسسه که به نام مبارک امام مزين است، خوش آمد عرض می کنيم. اميدوارم خداي متعال در سايه عنايات ولي عصر ـ;ارواحنا له فداء;ـ و توجهات مقام معظّم رهبري ـ;حفظه الله;ـ به همه ما توفيق انجام وظيفه، به صورتي که مطلوب و مرضي خودش باشد، مرحمت کند.
مقام معظّم رهبري در فرمايشات;;شان مکّرراً روي کسب بصيرت براي همه مردم بخصوص کارگزاران و افراد مؤثر در نظام، تأکيد فرمودند. البتّه اين تعبير، سابقه طولاني دارد و براساس همين فرمايش ايشان، يک سري دوره;;هاي آموزشي به نام دوره;;هاي «بصيرت»، تشکيل شده که سال;هاست ادامه دارد و متناوباً تشکيل می ;شود. امّا بعد از اين جريانات اخير، ايشان تأکيد بيشتري روي اين عنوان فرمودند.

مفهوم بصيرت

ابتدا خلاصه برداشتي که ما از اين مفهوم داريم را عرض می کنم، بعد وارد بحث ديگري می شوم. برداشت ما از اين واژه که روي آن بسيار تأکيد می شود، اين است که، همان طور که ما در ديدني;هاي ظاهري، براي جلوگيري از خطر بايد در لغزشگاه;ها دقّت کنيم، پيش پايمان را خوب نگاه کنيم و حواس;مان را جمع کنيم که در چاله نيفتيم، در امور معنوي و اجتماعي هم بايد بينش دقيقي داشته باشيم. ترجمه فارسي بصيرت، همان «بينش»؛ است؛ يعني به مسائل سطحي نگاه نکنيم. خوب دقيق شويم. اشخاص را، گروه;ها را، شرايط اجتماعي داخل و خارج را، درست بشناسيم و درک کنيم تا در دام نيفتيم و بعد از کسب شناخت و آگاهي لازم مواظب باشيم که هواي نفس ما را فريب ندهد و موجب کوردلي;مان نشود. در حقيقت قوام بصيرت، اولاً به شناخت شرايط رفتار است؛ يعني بفهميم در چه شرايطي مشغول به انجام کاري هستيم؟ در اين کار با چه کساني مواجه هستيم؟ ما در چه شرايط زماني و مکاني قرار گرفته;ايم؟ و ثانياً مواظب باشيم که حب و بغض;ها و هوس;ها و تعلّقات، باعث نشود به دام شيطان بيفتيم.

موضوع بحث : بصيرت در دشمن;شناسي

يکي از شاخه;هاي آگاهي به شرايط زمان و محيط، دشمن;شناسي است. مقام معظم رهبري ـ;دامت بركاته;ـ روي عنوان دشمن;شناسي هم تأکيد فرمودند. اين مفهوم، ظاهراً مفهوم واضحي است؛ امّا ابهام;هايي دارد که لازم است در مورد آن صحبت کنيم.
معناي دشمن چيست؟ چه کساني دشمن ما هستند؟ اينان چرا دشمني می کنند؟ و ما با دشمنان چگونه بايد برخورد کنيم؟ اين موضوع بحث ماست.
مفهوم دشمن مفهوم واضحي است؛ امّا در بسياري از موارد وضوح شيء، موجب خفاء آن می شود. در پاسخ اين سؤال که دشمن کيست؟ گفته می شود: دشمن کسي است که می خواهد انسان را از بين ببرد و يا اذيت کند. آيا دشمن منحصر به کسي است که بخواهد انسان را از بين ببرد؟ يا مراتب ديگري هم دارد؟ آيا بايد قصد اولي او نيز، از بين بردن انسان يا ضرر زدن به انسان باشد؟ يا شامل قصدهاي ديگري هم می شود که لازمه;اش از بين رفتن انسان است؟ بعد از مقداري توضيح، جهات ابهامي که مورد نظر است، روشن می شود.

انواع دشمن

1. کسي که قصد ضربه زدن دارد:

چند مثال از مفاهيم ديني و قرآني را مرور می کنيم تا محل اتکاء بحث روشن شود. قرآن، اوّلين کسي را که به عنوان دشمنِ کلّ انسان;ها معرفي کرده، شيطان است: «إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا ...»:¹؛ شيطان دشمن شماست. شما هم او را دشمن بشماريد و با او معامله دشمن کنيد. در مقابل، به دسته ديگري اشاره می کند و آن کساني هستند که با شيطان دوستي می کنند و حتّي ولايت شيطان را می پذيرند، و در نتيجه شيطان بر آنها تسلط پيدا می کند: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُون‏»². اين دشمني شيطان با انسان ناشي از چيست؟ چرا او اين چنين دشمني می کند؟ و چرا ما بايد او را دشمن حساب کنيم؟ به طور خلاصه بايد گفت: داستان دشمني ابليس با بني آدم از آنجا شروع شد که خداي متعال به شيطان امر فرمود: در مقابل آدم سجده کن؛ گفت: من از او شريف;تر هستم و من از آتش خلق شده;ام؛ ولي او از خاک. من در مقابل او سجده نمی کنم! خدا هم به واسطه اين عصيان و تمرد و جسارتي که در مقابل خداي متعال کرد، او را از رحمت خود دور کرد و مورد لعنت قرار داد: «قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجيمٌ * وَ إِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلىَ‏؛ يَوْمِ الدِّين‏»³. اين منشأ شد که ابليس ابتدائاً با آدم و بعد با همه فرزندان آدم تا روز قيامت دشمن شود. آدم نه به او ضرري زده بود، ونه با او دشمني کرده بود، ونه کاري با او داشت؛ امّا ابليس دشمن آدم بود؛ چرا؟ ريشه اين دشمني کبر و حسد ابليس بود. او خودش را برتر می دانست؛ ولي ديد خدا او را برتر حساب نکرده است. بخاطر اينکه خدا او را برتر حساب نکرده با آدم دشمن شد! نمونه اين، در انسان;ها نيز وجود دارد. در موارد زيادي حسد منشأ دشمني می شود. دو فرزند بلافصل حضرت آدم;هابيل و قابيل بودند که يکي با دشمني، ديگري را کشت. اولين قتلي که در عالم اتفاق افتاد، قتل ;هابيل بود که به وسيله قابيل انجام گرفت. اين برادر چه دشمني با برادرش داشت؟ «وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قالَ إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقين‏»⁴. ماجرا از اين قرار بود که هر دو قرباني کرده بودند و قرباني;هابيل قبول شده، ولي قرباني قابيل قبول نشده بود. قابيل گفت: «لَأَقْتُلَنَّك‏»:؛ حال که قرباني من قبول نشد، تو را می کشم! مگر;هابيل چه کرده بود؟ او که گناهي نداشت و به قابيل ضرري نزده بود. حسد منشأ اين دشمني بود. قابيل می گفت: چرا بايد قرباني او قبول شود و از من قبول نشود. «قالَ إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقين‏»:;هابيل گفت: «علتش اين است که خدا اعمال پرهيزکاران را قبول می کند؛ تو متقي باش تا خدا از تو نيز قبول کند»؛ ولي او گوشش بدهکار نبود و می گفت: «چون قرباني من قبول نشده، بايد تو را بکشم»؛ و بالاخره او را کشت.
پس گاهي دشمني در اثر يک عامل نفساني در درون انسان است و طرف مقابل نه ضرري زده و نه قصد سوئي داشته است؛ بلکه اين شخص از ناحيه خود، در اثر حسد و صفات نفساني خود، نسبت به او دشمني می کند. اين مسئله در صدر اسلام هم وجود داشته، در بين انسان;هاي امروز، در ايران، در اروپا و در افريقا هم وجود دارد. ريشه جنگ جهاني اول و بسياري از جنگ;ها و خونريزي;ها که در عالم اتفاق افتاد از کجا پيدا شد؟ همه اينها ابتدا از همين گونه مسائل نشئت می گيرد. اختلاف دو فرد يا دو شاهزاده، از روي حسد و تکبّر، منشأ اين شد که يک جنگ عالمگير راه بيفتد. شيطان دشمن آدم و آدمی زادگان تا روز قيامت شد: «قالَ أَرَأَيْتَكَ هذَا الَّذي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى‏؛ يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ ...»⁵: نه تنها من با او دشمن هستم، فرزندانش را هم تا روز قيامت گمراه می کنم. هر کاري از دستم بر بيايد براي گمراهي شان انجام می دهم و اذيت شان خواهم کرد!
يکي از کارهايي که شيطان در اثر همين دشمني نفساني که با حضرت آدم داشت، در حقّ بني;آدم انجام می دهد، اين است که سعي می کند بين آنها دشمني ايجاد کند: «إِنَّما يُريدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِر ...»⁶. از ميان ابزارهائي که موجب ايجاد دشمني بين انسانها می شود دو ابزار خيلي بارز است: يکي شراب;خواري و يکي قماربازي. اين;دو موجب دشمني;هاي زيادي می شود. در اثر همين;ها، بسياري افراد هم;ديگر را کشتند، خونريزي;ها کردند و اختلافات فاميلي ايجاد کردند. قرآن می فرمايد: شيطان می خواهد از راه شراب و از راه قمار بين شما، فرزندان آدم، ايجاد دشمني کند. اين هم يک جور دشمني است. شيطان وسوسه می کند، ابزارش را هم ياد می دهد و در اختيارشان می گذارد، به شراب;خوري و قماربازي تشويق می کند، در نتيجه اينها به جان همديگر می افتند. البتّه اين به عنوان يک مثال است و الّا ابزارهاي ديگري هم وجود دارد. مثل ابزارهاي سياسي و اجتماعي که موجب عداوت و دشمني بين افراد می شود. در اينجا شيطان واقعاً درصدد است که به آدميزاد ضرر بزند و قسم خورده که اين کار را می کند؛ يعني از روي قصد و بخاطر اينکه اذيت کند، وسوسه می کند. اصلاً قصدش اذيت کردن است و ريشه;اش آن حسدي است که به آدم داشت.

2. کسي که اصالتاً قصد ضربه زدن ندارد

قرآن و روايات مواردي از دشمني را نشان می دهند که اصالتاً قصد اذيت کردن و ضربه زدن وجود ندارد، با اين حال می گويد: اينها دشمن شما هستند. براي اينکه بحث گسترده نشود، باز مثالي از قرآن بزنيم: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُم‏؛ ...»⁷. اين مطلب، مطلب عجيبي است. خداوند در قرآن مطالب خيلي مهم و اساسي را ذکر می کند و اين گونه نيست که هر مطلبي را در قرآن بيان کند، ولو حکم شرعي باشد. حتّي در قرآن نفرموده چند رکعت نماز بخوانيد، يا نماز را چگونه بخوانيد؛ فقط فرموده نماز بخوانيد و تفسير آنرا به عهده پيغمبر ـ;صلي الله عليه و آله;ـ گذاشته است. امّا قرآن بعضي از مطالب را که در نظر سطحي، خيلي مهم جلوه نمی کند، روي آنها خيلي حساسيت دارد. مثلاً آيا ما هيچ وقت فکر می کنيم زن و فرزند ممکن است، دشمن انسان شوند؟ به ندرت ممکن است اتفاق بيفتد که بين زن و شوهر، دشمني واقع شود، مخصوصاً بين فرزند و پدر و مادر. پدر و مادر هميشه در حال خدمت به فرزندشان هستند. فرزند هر چه دارد از پدر و مادر دارد. اين چگونه مسأله;اي است که قرآن روي آن تکيه می کند و به مؤمنين خطاب می کند: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ ...»: بعضي از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند، «فَاحْذَرُوهُم»؛ از اينها بپرهيزيد؟ اين همه مسائل مهم در اجتماع وجود دارد؛ اين مسئله چه خصوصيتي داشته که اين را ذکر می کند؟
شبيه به اين مسئله امّا با يک تعبير آرام;تر و ملايم;تري نيز در قرآن آمده است که می فرمايد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيمٌ»⁸: بدانيد که اموال شما و فرزندان;تان، اسباب آزمايش شما هستند، خيلي به اينها دل نبنديد. به اينها به اين ديد نگاه کنيد که به اسباب آزمايش نگاه می کنيد. اين هم يک مطلب عجيبي است که چطور اولاد انسان اسباب آزمايش است؛ ولي لحن اين آيه ملايم;تر است نسبت به اين که بگويد: «إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ»: بعضي از همسران و فرزندان شما دشمنان شما هستند «فاحذروهم»:؛ از اينها بپرهيزيد و دور شويد. باز براي اينکه درباره مفهوم عداوت بيشتر دقت کنيم، حديثي از نبي مکرم اسلام را مرور می کنيم. می فرمايد: «أَعْدَى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْك‏»⁹:؛ دشمن;ترين دشمنان انسان، خود انسان و نفس او است. همان نفسي که در همين پيکر انسان و بين دو پهلويش وجود دارد؛ يعني در درون خودش است. اين دشمن;ترين دشمنان آدم است. اين مطلب چه معنائي دارد که نفس انسان با انسان دشمن است؟ مگر ما با نفس چه کرده;ايم يا چه اذيتي کرده;ايم که دشمن ما شده است؟ آيا نفس می خواهد ما را بکشد و از بين ببرد؟ اين معقول نيست که آدم خودش، بخواهد خودش را بکشد!
اين تعبير معروفي است و بسياري از بحث;هاي اخلاقي روي همين متمرکز شده است و بزرگان درباره;اش بحث کرده، و رساله;ها نوشته;اند که بزرگ;ترين دشمن انسان، نفس خود انسان است. اين مطالب را عرض کردم براي اينکه توجّه پيدا کنيم که بسياري از مفاهيم ممکن است در نگاه اول، به نظر مثل چراغ خيلي روشن بيايد؛ امّا وقتي دقّت می کنيم، می بينيم ابهام;هايي دارد که خيلي گيج کننده است. اينکه نفس انسان خودش دشمن آدم باشد، يعني چه؟ چرا دشمني می کند؟ فرزند انسان، همسر انسان، دشمن انسان می شود، يعني چه؟ البتّه نفرمود همه همسران، هرگز چنين چيزي نيست؛ بلکه فرمود: «من ازواجکم»؛ بعضي از همسران، بعضي از فرزندان. چرا بعضي از فرزندان با انسان دشمني می کنند؟ دو نفر که با هم ازدواج می کنند می خواهند يک زندگي مشترک داشته باشند؛ يعني اينها همديگر را پسنديده;اند و می خواهند با هم يکي شوند. چرا يکي با ديگري دشمني می کند؟ چرا فرزند بايد با پدر و مادر دشمني کند؟ فرزند که هستي;اش را از پدر و مادرش دارد، مخصوصاً نسبت به مادر. مادر از دوران جنيني تا بعد از شيرخوارگي و ... به او محبّت کرده و عشق مادر به فرزند، عشقي افسانه;اي و اسطوره;اي است. مسأله عجيب و معمائي است. ولي اين يک حقيقت قرآني و خيلي صريح است. هيچ تعبير و تفسيري هم برنمی دارد: «إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ». اين مسئله باعث می شود که ما مقداري در اين رابطه دقّت کنيم. ببينيم علّت دشمني کردن اصلاً چيست؟ آيا لازمه دشمني اين است که يک کسي درصدد باشد ديگري را از بين ببرد، يا نه، دشمني فراتر از اين و وسيع;تر از اين است؟

مفهوم دشمني

اصل دشمني اين است که رابطه يک موجود ذي;شعور و آگاهي، اعمّ از انسان يا جنّ يا شيطان، با يک موجود ذي;شعور ديگر طوري باشد که از اينکه به او ضرر بخورد، باکي نداشته باشد. هر رفتاري را که بخواهد انجام دهد، ولو به ضرر طرف تمام شود، و ابائي نداشته باشد. اين در مقابل دوستي است. اقتضاي دوستي اين که انسان نسبت به ديگري يک حالي داشته باشد که نمی خواهد به او ضرري بخورد و بخواهد منفعتي به او برساند. انسان وقتي کسي را دوست دارد، علاقه دارد که به او خدمتي کند. خيرش را می خواهد و مواظب است اگر ضرري بخواهد به او برسد، مثلاً حيواني به او حمله کند، دشمني او را اذيت کند، مانع شود. امّا دشمن اينگونه نيست. دشمن يا اصلاً می خواهد نابودش کند يا می خواهد به آن ضرر بزند يا لااقل باکي ندارد از اينکه به او ضرر بخورد. شرط دشمني اين نيست که حتماً کينه;اي نسبت به طرف مقابل داشته باشد، به اين نحو که يکبار از او ضرري ديده باشد و حالا بخواهد تلافي کند. حضرت آدم به شيطان ضرري نزده بود ولي او در اثر حسد دشمني داشت. بنابراين ممکن انساني نسبت به انسان ديگر به خاطر حسد دشمني داشته باشد. ممکن است شخصي که مورد دشمني قرار گرفته، قصد سوئي نکرده، بلکه خدمتي هم کرده باشد؛ امّا دشمن می خواهد به او ضرر بزند؛ چرا؟ براي اينکه می گويد: چرا تو از من بهتر هستي. اين يک حقيقتي است که نمونه;هاي آن را زياد سراغ داريم.
حسد، هم در امور مادي ممکن است پيش بيايد، مثل اينکه کسي ثروت بيشتري دارد و ديگري به او حسد بورزد ويا دو همکلاسي يکي درسش بهتر است و نمره بيشتري می گيرد و معلم بيشتر به او احترام می گذارد، ديگري به او حسد می برد، و هم ممکن است در امور معنوي پيش آيد. «وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَما كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَواء ...»¹⁰: کافران دوست دارند که شما هم کفر بورزيد و مثل آنها شويد:؛ «فَتَكُونُونَ سَواء»؛ اينها رشک می برند، حسد می برند از اينکه شما يک ارزش معنوي را کسب کرديد و آنها کسب نکردند. اصلاً دشمني;شان براي اين است که شما چرا اهل ايمان هستيد. می گويند: شما هم کافر شويد و مثل ما باشيد. همه مثل هم باشيم. مسأله;اي که امروز آمريکا درصدد آن است، اين است که فرهنگ خودش را به همه جهان صادر کند و همه فرهنگ آمريکايي داشته باشند. اين يک حقيقتي است. نه به خاطر اينکه آنها خيلي عاشق فرهنگ خودشان هستند، بلکه می خواهند ديگران را هم دچار بدبختي;هاي خودشان کنند. آنها اکنون در مفاسد فرهنگ خودشان گير کرده;اند و نمی دانند چه بايد بکنند. آثار اين مفاسد فرهنگي بر همگان آشکار است. نمونه آن اين کشتارها و تيراندازي;هائي است که در داخل آمريکا، در دبيرستان;ها و ... صورت می گيرد. در بسياري از دبيرستان;هاي آمريکا بايد پليس مسلح وجود داشته باشد تا دانش آموزان همديگر را يا معلم را نکشند! در دبيرستان، در دانشگاه، يک چنين فضايي حاکم است. ممکن است ما از دور بعضي از زرق و برق;ها را ببينيم و آرزو کنيم که اي کاش مثلاً کشور ما هم اينگونه بود. خبر نداريم چه مفاسدي و چه ناامني;هايي در درون اين جامعه وجود دارد. گاهي اخبارش در روزنامه;ها و تلويزيون و ... می آيد. اخيراً يک افسر ارتش چند سرباز را کشته و چندين نفر را زخمي کرده بود. امثال اين زياد اتفاق می افتد.
به هرحال، ممکن است کساني درصدد ضرر زدن به ديگري باشند. اين يک نوع دشمني است و گاهي ممکن است قصد ضرر زدن نباشد و فقط به دنبال منفعت خودشان باشند؛ ولي باکي ندارند که منفعت;شان، موجب ضرر ديگري شود. گاهي يک کاسب بازاري به دنبال منفعت خودش می باشد و قصد ندارد که حتماً به مشتري ضرر بزند. دشمني خاصّي با مشتري ندارد. او می خواهد منفعت بيشتري ببرد. ممکن است براي اينکه منفعت بيشتري ببرد، جنس تقلّبي بفروشد. جنس تقلبي اگر خوردني باشد، مشتري را مريض می کند و اذيت می شود، و اگر پوشيدني باشد، آن جنس زود از بين می رود و مشتري ناراحت می شود؛ ولي کاسبي که فقط به دنبال منفعت خود باشد، باکي ندارد و می گويد: هر چه بادا باد. من سود خودم را ببرم او هر طور می خواهد بشود.

دشمني نفس

دشمني نفس به چه معني است؟ نفس ما چرا دشمني می کند؟ نفسي که با ما دشمني می کند، آن تمايلات غريزي و حيواني و شهوات ماست. درندگي و درنده خويي که در بعضي آدميزادها وجود دارد از اين قبيل است. نفس همين خواسته;هاي خودش را می خواهد. او می خواهد مشتَهَياتش تحقق پيدا کند و لذّت;هاي حيوانيش را ببرد. اين لذّت;هاي حيواني باعث می شود انساني که صاحب عقل است، از لذّت;هاي معنوي باز بماند و يک عمري در جهنّم بسوزد. نفس حيواني می گويد: من لذّت ببرم، هر چه می خواهد بر سر تو بيايد، بيايد. اين دشمني نفس است. اين دشمن;ترين دشمنان است. خود من که نمی خواهم خودم را نابود کنم. آيا چنين چيزي معقول است که نفس انسان بخواهد خود انسان را نابود کند؟ چنين چيزي که اصلاً معنا ندارد.
اين نفس چه کسي است و چرا دشمني می کند؟ اين نفس همان قواي حيواني ماست. امّا چرا دشمني می کند؟ براي اينکه او لذّت خودش را می خواهد و ما مانع آن می شويم. وقتي چيز ناشايستي می خواهد، می گوئيم نه، اين درست نيست؛ اين حلال نيست؛ اين زشت است؛ اين موجب اذيت ديگران می شود؛ و از اين قبيل چيزها. آن کساني که با نفس شان موافقت نمی کنند، در جواب درخواستهاي او می گويند: اين کار، بد و زشت است و موجب رسوايي دنيا و عذاب آخرت می شود؛ پس اين کارها را نمی کنيم. نفس از همين جا با انسان دشمني می کند. می گويد: چرا خواسته من و شهوتي که دارم را ارضاء نمی کند؟ دشمني از اينجاست؛ نه اينکه دشمني خاصّي با عقل آدميزاد داشته باشد و بخواهد عقل را از بين ببرد؛ او می خواهد لذّت;هاي خودش را به دست آورد و هنگامي که مانع دارد، نسبت به آن مانع دشمني می کند. اين دشمني نفس با ما، غير از دشمني شيطان است. شيطان چيزي از آدم نمی خواست. می گفت: اصلاً تو چرا بهتر از من هستي؟ آدم، نه ضرري به او زده بود، ونه کاري با او داشت. امّا نفس می گويد: چرا نمی گذاري من به خواسته;هايم برسم؟ خواسته;هاي نفساني و شيطاني با خواسته;هاي عقلاني و الهي انسان، تضاد دارد. گاهي از اين تضاد به «منِ طبيعي»؛ و «منِ الهي»؛ تعبير می کنند. در فرمايشات بعضي بزرگان اين تعبير آمده است که: نفس دشمن ماست و ما در واقع دو تا من هستيم. يک منِ حيواني و يک منِ ملکوتي، انساني و الهي. آن منِ حيواني با اين من ناسازگار است؛ چرا؟ براي اينکه اگر اين منِ الهي در وجود انسان حاکم باشد او به خواسته;هايش نمی رسد. دشمني;اش با انسان براي اين است که مانع را از سر راهش بردارد و بتواند به خواسته;هايش برسد. اينها مسائل فردي بود. براي هر کسي اينگونه است که از طرفي شيطان، دشمن اوست و از طرف ديگر نفسش دشمن ديگر اوست.
در محيط اجتماعي هم همين دو عامل رواني، منشأ دشمني در افراد می شود:
1. حسد به ديگري می برند «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‏؛ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»¹¹. خدا به يک کساني يک فضيلت;هايي داده: «فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظيماً». خدا به هر کس صلاح بداند يک سري نعمت می دهد که به ديگران نمی دهد. به انبياء نبوّت داده و به ديگران چون لياقتش را نداشتند، نداده است. به کساني بخاطر مصالحي و حکمت;هايي، ثروت می دهد و يا به کساني زيبايي می دهد و به ديگران آن زيبايي را نمی دهد. اين منشأ حسد می شود. گاهي دو خواهر، دو برادر با همديگر دشمني می کنند که چرا آن زيباتر از من است. منشأ اين دشمني حسدي است که در وجود انسان است و باعث دشمني می شود.
2. و يا منشأ دشمني تضاد در منافع است. مثلاً دو کاسب، دو همکار با همديگر دشمني می کنند، رقابت می کنند، يکي مردم را تحريک می کند که «از آنجا خريد نکنيد. جنس او، خراب است ...»! و اينها براي اين است که خودش نفع بيشتري ببرد. تضاد در منافع موجب دشمني می شود.
اينها معارف قرآني است و بسيار ارزشمند است؛ امّا اينها را به عنوان يک مقدمه گفتم. مطلب اصلي من دشمني گروه;هاي انساني با همديگر در اجتماع است. می خواهم بگويم گروه;هاي انساني هم دشمني شان غالباً ناشي از اين دو عامل است: يا يک گروهي می بيند گروه ديگري موفّق;تر است و امتيازاتي دارد که ديگري نتوانسته به دست بياورد و شرايط اجتماعي، شرايط سياسي، شرايط اقتصادي، شرايط جغرافيايي باعث اين شده ديگري يک بهره;مندي;هايي داشته باشد که اين ندارد؛ همين که می بيند کمتر از ديگري است، و ديگري بهتر است، موجب دشمني می شود. چرا قابيل با ;هابيل دشمني کرد؛ در حالي که ;هابيل خيلي دوستانه با او صحبت کرد؛ قابيل گفت: «لَأَقْتُلَنَّك‏»؛ حتماً تو را خواهم کشت و بعد هم کشت؛ امّا;؛ هابيل گفت: اگر تو اقدام به کشتن من کني، من تو را نمی کشم «لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَني‏؛ ما أَنَا بِباسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمين»:¹²‏؛ من از خدا می ترسم و اقدام به قتل تو نمی کنم. چرا او را کشت؟ چون می گفت: چرا تو بهتر از من هستي؟! چرا خدا تو را بيشتر دوست می دارد؟! هيچ دليل ديگري نداشت. دوّمي تضاد در منافع است. در جامعه کمبود منابع وجود دارد و همه چيز را همه کس نمی توانند به دست بياورند. در نتيجه يک چيزي که به دست من آمد، دست ديگري نمی آيد؛ گرچه ممکن است مشابه آن يا حتّي بهتر از آن هم وجود داشته باشد؛ امّا شخص حسود، همين را می خواهد: اين پست، اين مقام، اين موقعيت اجتماعي، اين محبوبيتِ پيش مردم را که شخص محسود دارد می خواهد! می گويد: چرا مردم تو را دوست دارند و من را دوست ندارند؟! چرا به تو رأي بيشتري می دهند به من نمی دهند؟! ريشه;اش حسد و تضاد در منافع است.

دشمني همسر و فرزندان

يک سؤال اينجا باقي ماند و آن اين بود که قرآن می گويد: در محيط اجتماعي، توجّه داشته باشيد، گاهي فرزندان و همسران شما با شما دشمن هستنند. اين دشمني ناشي از چيست؟ همسر با همسر گويا يکي شده;اند. خير و شرف آن براي اين هم خواهد بود. اگر مرد باشد بايد بگويد: افتخار می کنم که اين چنين همسري دارم، و اگر زن باشد بايد بگويد: افتخار می کنم اين چنين شوهري دارم. چرا بايد با همديگر دشمني کنند؟ چرا فرزندان با پدر و مادر بايد دشمني کنند؟ آري، آنها يک حيثيات مشترکي دارند که در نتيجه، خير اين، خير اوست، لذّت اين، لذّت اوست و شرف اين شرف اوست؛ امّا يک حيثيت;هاي شخصي هم دارند. يک چيزهايي دارند که هر کسي براي خودش دارد و براي ديگري نيست. تا آنجائي که مشترک است در آن دشمني نيست. در لذّت مشترک بين مرد و زن و دو همسر، دشمني نيست. دشمني از آنجا پيدا می شود که يک طرف يک لذّت خاصّ خودش را بخواهد داشته باشد، غير از آنچه که از ناحيه همسرش دارد، مثلاً بخواهد ارتباط با زن ديگري داشته باشد، از اينجا دشمني پيدا می شود و الّا آن رابطه مشترک که موجب دشمني نمی شود. رابطه;اي است که هر دو در آن شريک;اند و هر دو لذّت می برند. هر جا خير هر دو در آن باشد، دشمني وجود ندارد؛ از آنجايي که يکي بخواهد غير از آن جهت مشترک، يک چيز اختصاصي براي خودش داشته باشد که همسرش در آن شريک نباشد، اين منشأ دشمني می شود.
معمولاً فرزندان به پدر و مادر افتخار می کنند، مخصوصاً اگر يک موقعيت اجتماعي داشته باشند. اين که دشمني ندارد. اگر موقعيت قابل افتخاري هم نداشته باشند، لازمه;اش اين نيست که دشمني کنند. امّا گاهي فرزند می خواهد براي خودش يک چيزهايي داشته باشد غير از ناحيه انتساب به پدر و مادر و فاميل و خانواده، که با رفتار پدر، منش پدر، زندگي مشترک نمی سازد. پدر می خواهد جلويش را بگيرد. می گويد: «اين کار خلاف شرع و قانون است. اين کار را نکن. آبروي من می ريزد. در اجتماع سرشکسته می شوم و در آخرت مستوجب عذاب می شوم». نهايتاً نمی گذارد آن کار را انجام دهد؛ اين موجب دشمني می شود. پس اگر بين فرزند و پدر هم تضاد در منافع پيش بيايد زمينه دشمني فراهم می شود. تا آنجايي که نفع هر يک به ديگري سرايت می کند، دشمني وجود ندارد. مثلاً وقتي پدر ثروتمند باشد و رفاه زندگي داشته باشد و بچه;هايش هم در رفاه زندگي کنند، با يکديگر دشمني ندارند. اگر پدر افتخار اجتماعي داشته باشد و پسر هم در سايه اين افتخار اجتماعي، محبوبيت در جامعه پيدا کند، با هم دشمني ندارند. امّا اگر پسر بخواهد يک چيزي داشته باشد که پدر نمی پسندد، راه;ها از هم جدا می شود و منفعت;ها با هم تضاد پيدا می کند. اگر سعي شود که روابط خانواده، پدر و مادر با فرزندان، آنچنان صميمي، در هم تنيده و با هم مشترک باشد که هميشه اينها احساس کنند خير هر يک، خير ديگري است، اين دشمني پيدا نمی شود. زن و شوهر آنچنان با هم باشند که لذّت خودشان را، خير خودشان را، شرف خودشان را شرف ديگري بدانند، هيچ وقت دشمني پيدا نمی شود. امّا وقتي حساب;هاي شخصي باز شد و زن بگويد: «من مستقلّ هستم، زن و شوهري سر جاي خودش، ولي من بايد رئيس فلان اداره باشم يا فلان پست را داشته باشم يا ليدر فلان حزب باشم يا ستاره سينما باشم»؛ و شوهر بگويد: «نه، من اين را دوست ندارم يا اين در شأن ما نيست يا اين را اسلام اجازه نمی دهد و يا به هر دليل ديگري»؛ از اينجا دشمني پيدا می شود. تضاد در منافع ريشه دشمني می شود.
اين تضاد در منافع با اينکه در يک محيط کوچک و بين دو فرد است، امّا گاهي آتش آن به جامعه می خورد و بخاطر اختلاف بين زن و شوهري يا بين فرزند و پدري يک جامعه اي آتش می گيرد. اگر بسياري از حوادث مهم اجتماعي دنيا را تحليل و آناليز کنيد، به اينجا خواهيد رسيد که بسياري از اين حوادث که موجب ضررهاي اجتماعي شده و ميليون;ها کشته داده ناشي از همين اختلافات است. در جنگ جهاني اول ميليون;ها انسان کشته شد. شوروي شش ميليون کشته داد. منشأ اين جنگ چه بود؟ اين آتش از کجا شعله ور شد؟ اين کبريت از کجا به اين مواد محترقه افتاد؟ از يک اختلاف خانوادگي در اروپاي مرکزي بر سر رياست و سلطنت شروع شد. يکي در يک منطقه اي حکومت می کرد و ديگري در منطقه مجاور آن. اختلاف بين دو فاميلِ نزديک، باعث شد که آتش جنگ برافروخته شود و کم کم شهرهاي مجاور، کشورهاي مجاور و نهايتاً کل جهان را در برگيرد. از دشمني بين دو نفر، از حسد به اينکه تو چرا آن سرزمين را در اختيار داري و من ندارم اين شعله روشن شد.
بسياري از حوادث و مفاسدي که در کشور ما اتفاق افتاده و هنوز در زير پرده است و بسياري از اشخاص از باطنش خبر ندارند، در اثر اين است که؛ «... إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُم ...».¹³؛ فرض کنيد در پشت کوه قاف يک آقايي داراي يک موقعيت اجتماعي و حتّي داراي حسن نيتي است و با قصد خدمت می خواهد يک کاري انجام دهد، ولي خانمش می بيند اين کار به نفع خانواده او نيست، يعني آن چيزي که آن خانم دلش می خواهد، نيست؛ لذا مانع از انجام اين کار می شود. اگر بشنويد که يک شخص بزرگي می خواست کاري انجام دهد، ولي خانمش او را در اتاق حبس کرد و در را به روي او قفل کرد، چه قضاوتي می کنيد؟ می خواهد کاري مربوط به يك جامعه، به يک نظام، به يک انقلاب، که صدها هزار کشته داده، انجام دهد و به وظيفه;اي عمل کند، ولي خانمش او را در اتاق می گذارد و در را قفل می کند و نمی گذارد انجام دهد. به خانم;ها برنخورد عکس اين هم ممکن است باشد. معمولاً در مسائل اجتماعي اين جور اتفاق می افتد، ولي عکسش هم ممکن است. مثلاً خانمي می خواهد کار خوبي انجام دهد ولي شوهرش نمی گذارد، يا پدري می خواهد کار خوبي کند، بچه;هايش نمی گذارند. پدر خدماتي انجام داده، زحمت;هايي براي مردم کشيده، افتخاري کسب کرده، بچه;هايش آبرويش را می ريزند، خيانت يا دزدي يا اختلاسي می کنند.
اگر نمونه;هاي اين مسئله عيناً ديده نمی شد، واقعاً بنده شخصاً تعجب می کردم که چرا قرآن به اين مسأله پرداخته که مؤمنين، توجّه داشته باشيد، بعضي از همسران و فرزندان شما، دشمن شما هستند؟ مثل اين که بگوييد آهاي اهل مدرسه فيضيه مواظب باشيد که ممکن است در اينجا يک طلبه;اي با يک طلبه ديگر دعوا کند! بالاخره يکي هم با يکي ديگر دعوا می کند، چه نياز به تذکر آن بود؟ امّا آيه خيلي صريح با اين لحن که «توجّه داشته باشيد، از اينها بپرهيزيد»؛ به اين مطلب اشاره می کند. از آنجا که يک خطر مهمّي را احساس می کند که اين گونه هشدار می دهد.
يک وقت يک انسان کودني است و نمی فهمد که دارند با او دشمني می کنند، اين خيلي تعجب ندارد. يک آدم ساده;لوحي را زن و بچه اش گول بزنند، اين اتفاق، خيلي عجيب نيست. اما يک وقت، آدمي که در فراست نمونه است و تجربه زندگيش نشان می دهد که هوشش با هوش افراد عادي قابل مقايسه نيست، اين در دام زن و بچه;اش بيفتد و زن و بچه آبرويش را بريزند، حيثيتش را از بين ببرند، از دنيا و آخرت محرومش کنند، اين خيلي تعجّب برانگيز است. قرآن می گويد: حواس;تان جمع باشد. چه کنيم تا حواس;مان جمع باشد و به اين دام نيفتيم؟ آنهايي که در اين دام افتادند، براي آنها کار از کار گذشته و ما نمی توانيم وضعيت اجتماع را عوض کنيم. تاريخ را که نمی شود برگرداند. عقربه زمان را که نمی شود به عقب برگرداند. آبرويي که ريخت را نمی شود جمع کرد. اگر ظرف پسته;اي در ميان اتاق، خالي شود، می توان دوباره آنرا جمع کرد و در ظرف ريخت؛ امّا اگر ليوان شربت روي فرش ريخت، ديگر نمی شود آنرا جمع کرد. آبرو وقتي ريخت ديگر نمی توان آنرا جمع کرد. امّا من و شما چه کنيم که آبرويمان نريزد. البته آبروي دنيا هم اينقدر مهم نيست. حداکثر هفتاد، هشتاد يا صد سال است. آنجايي که بيش از هزاران سال و ميليون;ها سال ادامه دارد و تمام شدني نيست، نکند انسان آبرويش بريزد و به عذاب مبتلا شود. چه بايد کرد؟ اينجا بايد دشمن;شناس باشيم.
همه اينها مقدمه بود براي اينکه اهمّيت دشمن;شناسي را بدانيم. اين که مقام معظم رهبري روي بصيرت تأکيد می کنند و می فرمايند: بصيرت داشته باشيد؛ يعني خوب و عميق قضايا را ببينيد و درک کنيد. سطحي نگاه نکنيد. به ظاهر يک کسي که به شما تملّق می گويد، دل نبنديد. ببينيد ته دلش چيست؟ ببينيد هدفش چيست؟ چه کاري می خواهد انجام دهد؟ اگر ديديد رفتار کسي برخلاف اصول و موازيني است که شما آنها را پسنديده;ايد (ساده;تر بگويم: اگر چيزي خلاف دين از شما می خواهد) و می خواهد شما را به گناه وادار کند توجه داشته باشيد، محبّت زن و فرزند باعث نشود که شما به گناه کشيده شويد و مخصوصاً اگر آن گناه باعث شود که حقوق ميليون;ها انسان پايمال شود. براي دلخوشي همسر ويا فرزندانتان، آبروي خودتان را نريزيد. چرا انسان حقوق ميليون;ها انسان را ضايع کند و عذاب آخرت براي خودش فراهم کند؟ آيا براي اينکه چهار روز ديگر با همسر خود خوش بگذراند، ارزش دارد؟
اگر آدميزاد واقعاً توجّه داشته باشد به اينکه يک کسي در مقام دشمني است و رفتار او باعث می شود که اين بدبخت شود، هرگز با آن موافقت نمی کند. اما مسئله اصلي، نبود بصيرت است؛ يعني شناخت درست از دوست و دشمن نداريم. اگر بدانيم يک کسي جلوي ما هفت تير کشيده، به دوستي او اقدام نمی کنيم. به قول مقام معظم رهبري کسي که دستکش مخملي دارد، امّا زير اين دستکش، دستي چدني است و دست دراز کرده براي دست دادن، آن دستش را هم بايد ديد. نبايد فريب اين حرکت، اين رفتار، اين اظهار محبّت، اين لبخند را خورد. آن دست چدني را هم که مخفي کرده بايد ديد. ببين او به دنبال چيست؟ تنها آمريکا نيست که به دنبال ضرر زدن به ماست و می خواهد ريشه ما را برکند؛ بلکه اين دشمني گاه از درون خانواده انسان پيدا می شود. ما نسبت به مسائل خانوادگي، محيط، دوستان، باند، حزب، همکلاسي، همکار و همسايه بايد دقّت داشته باشيم؛ چراکه گاهي دشمني;ها از اينجاها پيدا می شود و انسان را به جهنّم می کشانند و گاهي در اينجاها ست که با دشمنان دين سازش;هايي صورت می گيرد، بدون توجّه به اينکه اينان دشمن هستند؛ به خيال اينکه يک چند روز ديگري، لذّتي يا پستي حاصل شود.
به خدا پناه می بريم از اينکه شيطان باعث شود، ما دشمنان;مان را نشناسيم و دشمن را به جاي دوست بگيريم و در مقابل خواسته;هاي آنها تسليم شويم و هم دنيا و هم آخرت خودمان را به آتش بکشيم.
پروردگارا تو را به حق محمد و آل محمد قسم می دهيم، دل;هاي ما را به نور معرفت و بصيرت روشن بفرما. ما را از شرّ نفس و شرّ شيطان محفوظ بدار. شرّ دشمنان اسلام و دشمنان نظام را به خودشان برگردان . سايه مقام معظّم رهبري را تا زمان ظهور ولي عصر ـ;عجل الله فرجه;ـ بر سر ما مستدام بدار. توفيق اداء وظيفه و شکر اين نعمت عظيم را به همه ما عنايت بفرما. عاقبت ما را ختم به خير بفرما.

والسلام عليکم و رحمة الله و برکاته.

1؛ . فاطر / 6.

2؛ . النحل / 100.

3؛ . الحجر / 34.

4؛ . المائده / 27.

5. الاسراء / 62.

6. المائده / 91.

7؛ . التغابن / 14.

8؛ . الانفال / 28.

9؛ . بحارالانوار ج 67، ص 64.

10. النساء / 89.

11؛ . النساء / 54.

12؛ . المائده / 28.

13؛ . التغابن / 14.