بسم الله الرحمن الرحيم

راز و رمز صلوات

آن چه پيش رو داريد گزيده‌ي از سخنان حضرت آيت الله علامه مصباح يزدي(دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبري است كه در تاريخ 08/07/87 مطابق با شب بيست و نهم ماه مبارک‌ رمضان 1429 ايراد فرموده‌اند. باشد ‌‌تا اين رهنمودها چراغ فروزان راه هدايت و سعادت ما قرار گيرد.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، فِي كُلِّ وَقْتٍ وَ كُلِّ أَوَانٍ وَ عَلَي كُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّيْتَ عَلَي مَنْ صَلَّيْتَ عَلَيْهِ، وَ أَضْعَافَ ذَلِكَ كُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِي لا يُحْصِيهَا غَيْرُكَ، إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِيدُ.

اين جملات آخرين فراز از حضرت سجاد(ع) در دعاي ورود به ماه رمضان است. ترجمه تحت‌اللفظى‏ آن اين است كه خدايا بر محمد و آل محمد در هر وقتي، در هر فرصتي و در هر حالي صلوات بفرست، به اندازه آنچه بر همه، صلوات فرستاده‏اي، و بيش از آن به اضعاف آنچه بر ديگران صلوات فرستاده‏اي، اضعافي كه غير از تو كسي نمى‏تواند آن‌را شمارش كند؛ إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِيدُ، به درستي تو هر كاري بخواهي، مى‏تواني انجام دهي و انجام می‌دهي. مضمون صلوات در دعا بسيار فراوان است. صحيفه سجاديه مالامال از صلوات است. در دعاهاي ديگر نيز همين گونه است. اما چنين تعبيري بسيار اندک يافت می‌شود. در اين فراز در مقام شمارش صلواتي كه از خدا طلب مى‏كند، اضعاف صلواتي است كه بر همه خلايق و چند برابر آن فرستاده شده است. اضعاف را جز خدا كسي نمى‏تواند شمارش كند. شبيه آن است كه گفته شود عددي به توان بى‏نهايت. با اين وصف اضعاف عددي است كه نمى‏شود به هيچ صورت ديگري ترسيم و تصوير نمود كه چقدر است.
درباره صلوات بر اهل بيت(ع) پيش از اين در شرح مناجات شعبانيه كه با صلوات شروع مى‏شود، مطالبي گفته شده است.
فرستادن صلوات به اين معنا است كه از خدا درخواست مى‏كنيم تا رحمت خاصي كه «صلوات» ناميده شده و ما نمى‏دانيم حقيقت آن چيست، براي پيغمبر مقرر بفرمايد. بزرگان دين گفته‏اند صلوات از خداي متعال «رحمت»، از ملائكه «تزكيه» و از مؤمنين «دعا» است. وقتي دعا مى‏كنيم، از خداوند می‌خواهيم تا آن رحمت را خدا بر پيغمبر نازل كند؛ رحمت انواع گوناگوني دارد؛ اما هر رحمتي «صلاة» نيست. «صلاة» تحيّت است، رحمتي است همراه با احترام. اداي احترام و تكريم خاصي است. رحمت شامل موجودات غيرانساني و غير ذى‏شعور نيز مى‏شود. همه چيز مشمول رحمت خداست؛ حيوانات نيز مشمول رحمت‏هاي ديگري هستند، رحمت‏هايي كه درك مى‏كنند؛ اما هيچ كدام اينها «صلاة» نيست. «صلاة» به عنوان تشبيه، يك سلام ويژه‏ است. انسان وقتي به كسي سلام کند، به او احترام می‌گذارد. اداي احترام يك امر اعتباري است. در هر طايفه و قومي، مردم براي خود يك نوع اداي احترام دارند. بعضي كلاه خود را برمی‌دارند يا بعضي دست به سينه مى‏گذارند، يا به شكل ديگر. در زبان‌هاي مختلف الفاظ مختلفي نيز به‌كار مى‏برند. اصل کلمه سلام به معني سلامتي و امنيت است؛ اين‌که می‌گوييم سلام بر شما، يعني من امنيت مى‏دهم به شما. آنهايي كه مؤمن نيز نيستند، و ايمان به خدا ندارند، مى‏توانند بگويند سلام؛ منظورشان هم اين است كه يعني از ناحيه من به شما ضرري نمى‏رسد و شما در امان هستيد. اما مؤمن وقتي كه سلام مى‏كند، در واقع معناي آن دعايي است براي سلامتي دو طرف؛ يعني من از خدا مى‏خواهم كه شما را سلامت و در امنيت بدارد. بر همين اساس سلام را رحمت خاصي به شمار می‌آورند اما چون به عنوان اداي احترام گفته مى‏شود، تحيت نيز به شمار می‌رود. تحيت يعني «زنده باشيد»، و از ريشه‌ي حيات است؛ وقتي به شخصي مى‏گويند زنده باشي؛ يعني من زندگي تو را مى‏خواهم، دلم مى‏خواهد شما زنده باشيد و حيات شما ادامه داشته باشد. سلام نيز يك نوع تحيت است.
سلامِ کامل‌تر، عميق‏تر و پربارتر به نام «صلاة» ناميده شده است. در فارسي معادل آن را نداريم و مي‌‏گوييم درود بر تو. در عربي صلاة تحيت كامل‌تري از سلام است. هم دلالت بر دوام دارد، هم دلالت بر رتبه بالاتري از تحيت. خداوند متعال مى‏فرمايد: إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ¹ هم خدا و هم فرشتگان بر پيغمبر اكرم صلوات مى‏فرستند. البته خدا در جاي ديگر نيز فرموده بر مؤمنين نيز صلوات مي‌‏فرستيم؛ يعني مؤمنيني هستند كه لايق احترام خداوند هستند. خدا رحمتي كه توأم با احترام هست بر آن‏ها نازل مى‏كند. بعد مى‏فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً؛ شما بر پيغمبر هم صلوات بفرستيد و هم سلام. در آغاز به نظر مى‏رسد كه يعني در مقابل پيغمبر اداي احترام كنيد و چون احترام مؤمنين درخواست رحمت از خداست، يعني شما نيز براي پيغمبر درخواست رحمت بيشتري بكنيد. اين يك پيش‌فرضي دارد كه هر مؤمني در هر جا، هر وقت و در هر زماني، تا عالمي هست و انساني هست، دعا بكند، ظرفيت اين تحيت و اين رحمت براي پيغمبر وجود دارد؛ يعني باز هم مى‏شود بر پيغمبر رحمت فرستاد، و از خدا براي او درخواست رحمت نمود. پرسشي که مطرح می‌شود آن است که اين درخواست رحمت چه جايگاهي و براي ما چه فايده‏اي دارد؟ چرا به ما دستور داده شده تا صلوات بفرستيم؟ يا پيامبر خدا، فاقد رحمت الهي است که ما بايد براي ايشان از خداوند رحمت را طلب کنيم؟ در اين جا دو تا سؤال ديگر نيز مطرح مى‏شود: يكي اين‌كه ما مى‏توانيم واقعا براي پيغمبر خدمتي نموده و از خدا براي پيغمبر رحمت بخواهيم؟ يا اين درخواست ما براي پيامبر يك نوع خلاف ادب، به شمار نمی‌آيد؟ با توجه به اعتقاد ما شيعيان و بر اساس رويات گوناگوني که ما به آن معتقديم وجود مقدس پيغمبر اكرم و ائمه اطهار صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين و فاطمه زهرا سلام‌الله‌عليها واسطه‌ي نزول فيض براي مخلوقات هستند. به ويژه تعبيراتي كه در زيارت جامعه كبيره است. البته منحصر به جامعه كبيره نيست؛ در زيارت‌هاي ديگر نيز هم‌چون در زيارت آل ياسين، مخصوصا آل ياسين كبير، مضاميني شبيه اين مطلب و يا شايد فاخرتر از آن نيز يافت ‏شود؛ فَمَا شَيْءٌ مِنَّا إِلَّا وَ أَنْتُمْ لَهُ السَّبَبُ وَ إِلَيْهِ السَّبِيل² چيزي و خيري از ما به‌وجود نمى‏آيد، مگر اينكه سبب آن شما هستيد. در زيارت جامعه كبيره اين موضوع فراوان ذکر شده است . بِكُمْ يُمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ، به واسطه شما (اهل بيت‌(ع)) است که خداي متعال آسمان را نگه مى‏دارد تا روي زمين سقوط نكند بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ؛ بِكُمْ يُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ يَكْشِفُ الضُّر؛ غصه‏ها را به واسطه شما اهل بيت(ع) برطرف مى‏كند، دعاها را به واسطه شما مستجاب مى‏كند. در بعضي روايات تعبيرات بيشتر و آشکار‌تري وجود دارد در اينكه اهل بيت(ع) تنها براي زمان خود و مابعد خود نيستند؛ بلکه پيش از حيات مادي نيز آن‌ها وساطت داشته‌اند. در اين‌باره در زيارت جامعه آمده است: خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِينَ حَتَّي مَنَّ عَلَيْنَا بِكُمْ؛ در ادامه اين زيارت می‌فرمايد: وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَيْكُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَايَتِكُمْ طِيباً لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْكِيَةً لَنَا وَ كَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا. پرسش ديگري که مطرح می‌شود اين است كه اگر آنها واسطه فيض الهي هستند و ديگران به واسطه آنها خلق شده و به واسطه آنها روزي داده مى‏شود، آنوقت چرا بايد ما براي آنها دعا كنيم؟ اگر دعايي از ما برمى‏آيد كار خيري است، که سبب و علت اين كار خير آنها هستند، آنوقت ما براي خود آنها چگونه دعا كنيم؟ يا با دعا کردن ما واسطه فيض براي آن‌ها می‌شويم؟
مؤمنين همان گونه كه اهل بيت صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين، شيعيان را تعريف كردند، اهل تسليم هستند و مى‏گويند: «وقتي پيغمبر اكرم و ائمه اطهار(ع) مطلبي را فرموده‌اند، به يقين درست است و ما نيز تسليم آن هستيم؛ اگر چه معني آن مطلب را درست نمی‌دانيم. اما مطمئن هستيم حقيقت آن مطلب با خود آنان است.» قرآن نيز از چنين منطقي طرفداري مى‏كند: وَالرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا³؛ هر چه خدا و پيغمبر گفته‏اند، درست است. ما حقيقت آن را نمى‏فهميم. هم آن سخني كه گفته‏اند، آنان واسطه فيض هستند، درست است؛ و هم سخني كه گفته‏اند براي آنان صلوات بفرستيد.
فهم ما درباره انسان و وجود انسان صرف‌نظر از آموزه‌هاي انبياء صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين آن است كه انسان پديده‌ا‌ي مادي است كه نطفه ‏او منعقد ‏شده و در رحم مادر رشد مى‏كند. سپس به صورت جنين متولد ‏شده و چندي در اين فضا رشد مى‏كند. بعد از آن، دوران ضعف شروع مى‏شود، پيري و فرسودگي، و سرانجام مى‏ميرد و نابود مى‏شود. ما وجود انسان را اين گونه مى‏دانيم؛ از نطفه شروع و تا مرگ ختم مى‏شود. وقتي كه بدن انسان در خاک متلاشي شده و اثري از آن نباشد، ديگر زندگي انسان تمام می‌شود. اين درك ابتدايي ما از وجود يك انسان است. اين معنا درباره همه انبياء و اولياء نيز صادق است. البته متلاشي شدن بدن شامل همه انسان‏ها نمى‏شود. گاهي ديده ‏شده، بدن بعضي از مؤمنين بعد از صدها سال سالم مانده و متلاشي نشده است. اين پرسش که سرآغاز و سرانجام خلقت و مبداء و مقصد انسان کجاست براي اولين بار به وسيله انبياء مطرح شده است. در حقيقت نخستين استدلال‌ها و براهين هدف خلقت را انبياء به بشر آموزش و تعليم دادند و سپس حکيمان و فيلسوفان الهي آن را پرورانده و گسترانيدند. اگر چه ممکن است علاوه بر انبيا انسان‏هاي فهيمي نيز متوجه اين مطلب شدند كه غير از بدن يك امر ديگري نيز در انسان وجود دارد و آن «روح» انسان است. هنوز بعد از هزاران سال بحث‌ها و تحقيقات، و كشمكش‏هاي فراواني درباره حقيقت روح وجود دارد. از كجا بشر ابتدا متوجه شده است كه چنين چيزي وجود دارد دقيقاً مشخص نيست. اما با يقين می‌شود گفت انبياء روي اين مسئله تكيه كرده‏اند. و به ويژه وقتي آنان مسئله معاد را مطرح نمودند، معاد مبتني بر روح بوده و بر اساس آن روح پس ازمرگ به بدن انسان دوباره باز می‌گردد. وقتي مى‏گوييم انسان در آخرت پاداش داده مى‏شود، چيزي بايد وجود داشته باشد تا آن پاداش يا كيفر را درك كند.
با الهامي كه از دين گرفته می‌شود و نيز با براهين عقلي اثبات مى‏شود كه يك امر ديگري در انسان، به نام «روح» وجود دارد كه پس از مرگ باقي مى‏ماند. خود اين روح از چه وقت پيدا شده و چه ارتباطي با بدن دارد، هنوز به طور قطعي معلوم نيست. در بين صاحبنظران نيز هنوز در اين زمينه اختلاف وجود دارد كه روح از چه زماني پيدا مى‏شود؟ قبل از وجود بدن روح وجود دارد، يا روح و بدن، با هم خلق مى‏شود؟ آيا بعد از اينكه چهار ماه از منعقد شدن نطفه گذشت، خدا روح را در او خلق مى‏كند، يا به شکل ديگري است؟ آن چه همه اديان و همه حكماي الهي بر آن، اتفاق نظر دارند آن است كه با مرگ، روح نابود نمى‏شود. و همه اديان آسماني مى‏گويند: در روز قيامت روح به بدن باز مى‏گردد و دوباره انسان زنده ‏شده و حيات ابدي خواهد داشت. ما براي انسان‌هاي عادي، و ساير انسان‌هايي كه مى‏شناسيم، با معرفتي كه از دين و عقل سرچشمه مى‏گيرد، دو مرحله وجودي را پذيرفته‌ايم. همه ما معتقديم كه عذاب شب اول قبر و سؤال نكير و منكر و عذاب برزخ و در مقابل روح و ريحان و نعمت‌هايي كه خداي متعال در عالم برزخ به اولياء مى‏دهد، وجود دارد، اما امر ديگري براي انسان بيش از اين دو نمى‏شناسيم. آن روح نيز چيزي است كه بدن را تدبير مى‏كند و سپس به نحوي از بدن جدا مى‏شود، اللّهُ يَتَوَفَّي الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها⁴؛ خدا روح را مى‏گيرد؛ تا اين مرحله براي همه انسانها دو نشئه، دو وجود، دو مرتبه، يا دو مرحله وجود دارد، يكي بدن، يكي روح. اما چيز ديگري براي انسان‌هاي عادي سراغ نداريم. در روايات غير از آن‌چه درباره ابدان انبياء و اولياء ذكر شده چيزهاي ديگري وارد شده كه نامأنوس‏تر از اينهاست. ما بدن را مى‏شناسيم، روح‏ را نيز مى‏فهميم، آن‌ها شبيه روحي كه ما داريم را دارند، بلکه كامل‏تر، عالى‏تر و شريف‏تر از آن. بدن آنان نيز از اول به صورت طفلي متولد شده و شير خورده و بزرگ شدند. اين گونه نيست كه روح پيغمبر از آغاز که به بدن تعلق مى‏گيرد، داري همان مراتب و كمالاتي باشد که در هنگام نبوت آن‌ها را داشته است. روح چون تعلق به بدن دارد، در سايه اين تعلق، تكامل و تحول پيدا مى‏كند. در روايات چيز ديگري هم گفته شده است كه با اين دو نشئه حل نمى‏شود. اين كه خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً يا أَوَّلُ شَيْءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِيِّك⁵ اين چيز ديگري است؛ يا اين که وقتي حضرت آدم(ع) خلق شد، در كنگره عرش يا در ستون‌هاي عرش، انوار و اسماء اهل‌بيت(ع) را ديد. هنوز نه بدني از آنها وجود پيدا كرده و نه روحي كه متعلق به بدن و مدبّر بدن است پديد آمده است. بعضي مى‏گويند اين نور همان روح است. و اين از باب آن رواياتي است كه می‌فرمايد روح قبل از بدن خلق شد. اين‏كه مى‏گويند: أَوَّلُ شَيْءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِيِّك يعني روح نَبِيِّك. ولي اين مسئله با خصوصياتي كه براي «نور» ذكر شده و در عين حال با خصوصيات روح، متفاوت است.
وقتي مى‏گوييم پيغمبر اكرم(ص) در فلان زمان متولد شد و در فلان زمان از دنيا رفت، روح يا نور يا بدن ايشان را مى‏گوييم؟ مسلما اين عوارضي كه براي تولد و وفات و تحولات آن است، براي بدن است؛ خواب و بيداري و مرگ و حيات. روح ويژگي‌هايي دارد كه، كه همه ارواح انسان‏ها آن را دارند و آن اين است كه بعد از بدن نيز باقي مى‏ماند و تابع بدن نيست. روح يك نوع استقلال از بدن مى‏تواند پيدا كند، يا از اول نيز استقلال دارد. اما نور آنها يعني چه؟ در رواياتي كه اهل سنت هم نقل كرده‏اند، ابتدا خداي متعال از نور عظمت خود نور پيغمبر(ص) و علي(ع) را آفريد. در كتاب‌هاي اهل سنت نيز اين رويت وجود دارد. كه اين دو، در آغاز خلقت با هم اتحاد داشتند، سپس انشقاق پيدا كرده و تا زمان پيدايش بدن و روح متعلق به ماده اين انشعابات و انشقاقات ادامه داشت⁶. آن چه که در بررسي اين مسايل يافت می‌شود آن است که امور ديگري نيز وجود دارد كه از فهم ما دور است و آن هم مرتبه و نشئه‏اي از وجود است، که مخصوص كاملين و اولياء خدا است.
اين وساطتي كه ما به انبياء و معصومين صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين نسبت مى‏دهيم اين وساطت در بدن نيست؛ براي اين‌كه بدنشان در يك زمان خاصي متولد شد و در يك زمان خاصي نيز از دنيا رفت. اين بدني كه نطفه آن در يك زمان خاصي منعقد شده، چگونه واسطه فيض براي پدر و براي اجداد خود يا براي خود حضرت آدم(ع) بوده است؟ پس اين وساطت مسلما براي بدن نيست. يا براي روح است، اگر روح يك موجودي باشد كه قبل از بدن وجود دارد و با آن نوري كه در روايات ذكر شده وحدتي يا اتحادي دارد. اما اگر اين را نپذيرفتيم و گفتيم روح آن مرتبه‏اي است كه تعلق به بدن دارد و تدبير بدن مى‏كند و باز برمى‏گردد به بدن و چه بسا قبل از اينكه بدن مستعد بشود، روحي نبود و هنوز خدا روحي در انسان ندميده بود، پيدايش آن با همان نفخ روح است و نفخ روح در جنيني است كه شكل گرفته و خدا در او روح را مى‏دمد. پس جلوتر از آن چيزي به نام روح نيست كه بگوييم واسطه در فيض براي ساير حقايق است. وساطت در فيض يعني آن وساطتي كه به معناي واسطه در وجود است، به اصطلاح فلسفي، فاعل مابه الوجود، مجراي فيض است که اين مخصوص انوار ائمه معصومين است؛ بر همين اساس مى‏فرمايد از نور او بهشت را آفريد و از نور آن ديگري ملائكه، لوح و قلم و فرشتگان را آفريد⁷. در اين جا منظور اين نيست که از بدن پيغمبر اكرم(ص) يا از روح متعلق به بدن ايشان فرشتگان را خلق كرد. در بعضي روايات آمده است که حتي فرشتگان در يك مقامي نسبت به اهل‌بيت(ع) نوعي شاگردي داشتند. رُوحُ الْقُدُسِ فِي جِنَانِ الصَّاقُورَةِ ذَاقَ مِنْ حَدَائِقِنَا الْبَاكُورَة⁸؛ فرشته‌ي روح الامين خيلي پيش از انسان‌ها و خلقت حضرت آدم وجود داشته و خدا به او تعليم كرده بود آنچه را كه بايد بداند. بدن ائمه معصومين(ع)، در آن زمان نبوده كه به جبرئيل چيزي ياد بدهند؛ آن روحي هم كه با بدن كار مى‏كند، آن نيز وجود نداشته يا فعاليت نداشته است. پس اين يك تعليم و تعلم ديگر و يك نوع ديگر آن‌ است که براي مقام نورانيت اهل‌بيت(ع) است.
اگر ما اين را تصوير صحيحي دانستيم كه ما انسان‏هاي عادي دو مرتبه و دو نشئه وجودي داريم: يك نشئه روحي و يك نشئه بدني؛ و پذيرفتيم كه مى‏شود انسان‏هاي كاملي وجود داشته باشند كه سه نشئه وجودي دارند، مشکل حل خواهد شد. اگر اين سه نشئه را تصور كرديم، اين وساطت‏هاي تكويني مربوط به آن مقام نورانيت است. ديگر چيزي از اين عالم به آن‌جا اضافه نمى‏شود. هر چه در اين عالم وجود دارد، از آن‌جا نازل مى‏شود. ديگر از اينجا چيزي برنمى‏گردد به آنجا، آنجا را اضافه كند. همه آنچه در اين عالم است شعاعي است از آن نور. ديگر نمى‏تواند اينجا چيزي براي آن نور بيافزايد؛ خود پرتويي از آن نور است. آن نوري كه واسطه در فيض براي همه موجودات است. اما اين‌که ما با دعا يا عبادات خود، كاري كنيم تا آن نور اضافه بشود؛ يعني ما واسطه بشويم، در اضافه شدن نور براي پيغمبر(ص)؛ اين فرض معقولي ندارد. اين همان اشكال دوري است كه عرض كردم، حالا اگر دور حقيقي هم نباشد، شبيه دور است.
واسطه در فيض معناي ديگري نيز دارد كه مقداري اعتبارى‏تر است؛ غير از مرتبه تكويني است كه عرض كردم. وقتي مؤمني در ميان جمعيتي دعا كند، خدا به بركت دعاي او به ديگران هم رحم مى‏كند؛ مؤمني، تائبي اگر در ميان گروهي براي نزول باران دعا بكند، خدا به‌واسطه دعاي او بر ديگران نيز باران نازل مى‏كند؛ حتي اگر كسي براي خدا محزون باشد حزن آخرتي داشته باشد و غم خدايي داشته باشد، خدا به واسطه حزنِ او، بر ديگران ترحم مى‏كند. اين‌ها در فرهنگ ما شناخته شده است. اين نيز يك نوع واسطه است؛ البته اين واسطه حقيقي ما به الوجود نيست؛ اين شبيه اِعداد است؛ شبيه علت اعدادي است؛ والاّ علت ايجادي نيست. اين معنا كه خدا به بركت و به واسطه شخصي به ديگران رحمت كند، اين در مرتبه روح نيز تصور دارد. آن مرتبه تكويني كه واسطه در فيض براي همه موجودات باشد حقيقتاً، و به اصطلاح فلسفي فاعل ما به الوجود باشد، آن فقط در مرتبه نورانيت معني دارد. اما اينكه خدا به واسطه رحمتي كه بر اهل بيت(ع) نازل مى‏كند، ديگران را هم مشمول رحمت قرار مى‏دهد؛ به خاطر ارتباطي است كه با آنها دارند. شعاعي از محبت آنها در دل اينها تابيده و به واسطه اين ارتباطات روحي كه با اهل‌بيت(ع) دارند، رحمتي بر آنها نازل مى‏شود. نوري كه بر قلب مقدس ولي عصر ارواحناه لتراب‌مقدمه‌الفداء مى‏تابد، از آن‏جا انعكاس پيدا مى‏كند و به قلب مؤمنين خالص می‌تابد. اين تعجب ندارد⁹. آن نور اصالتا به قلب مقدس امام زمان(عج) مى‏تابد؛ اما هم‌چون نوري كه به آينه مى‏تابد، انعكاس پيدا مى‏كند. آن كساني كه با آن آينه ارتباط و سنخيت و اتصالي دارند به آنان نيز مى‏تابد. اگر سيد ابن طاووس رضوان‌الله‌عليه مى‏گويد: «من شب قدر را درك كردم و از آن عناياتي كه به ولي امر سلام‌الله‌عليه نازل مى‏شد، بهره‏اي نصيب من شد» تكذيب نكنيد. اين محال نيست. آن كسي كه آن قدر پاك شد كه از خود ديگر هيچ ندارد و همه امور و آنچه براي خود بود را براي دين، خدا و اهل بيت(ع) تقديم كرد و در همه هستي شأني براي خود قائل نشد، اين در حقيقت هم چون آينه شده و هر نوري كه بر آن قلب مقدس بتابد، در او نيز انعكاس پيدا مى‏كند.
نه تنها اهل بيت(ع) وساطت دارند، بعضي از اولياء ديگر خدا نيز واسطه هستند و خدا به بركت آنان بلاها را از مردم دفع و رحمت‏هايي نازل مى‏كند. اگر گفتند كه قم در معرض زلزله بود و به بركت حضرت معصومه سلام الله عليها زلزله از قم برداشته شد، تعجب نكنيد، نگوييد دروغ است. آنقدر اين بانوي بزرگوار در نزد خدا عزيز است، كه يك دعا و عنايت ايشان كافي است كه همه ما را آمرزيده و دعاهاي همه ما را مستجاب كند. عقل ما نمى‏رسد كه اينها چه انواري هستند و چه مقامي پيش خدا دارند. به اين معنا وساطت فيض درباره ارواح نيز صادق است؛ آن وساطت فيضي كه براي همه موجودات است و همه چيز از شعاع آنها آفريده شده است آن براي مقام نوراني آنان است، كه ما درست نمى‏فهميم يعني چه؛ همين است كه مى‏گوييم «نور». كما اين‌كه خدا نيز وقتي مى‏خواهد خود را معرفي كند مى‏گويد: اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ¹⁰؛ ديگر بيشتر از اين عقل ما نمى‏رسد كه نور چيست؛ چيزي پاك‏تر، منزه‏تر، شريف‏تر، مقدس‏تر از نور نمى‏شناسيم. آن «نور» كه خود خداست، بعد مى‏فرمايد: مَثَلُ نُورِهِ، «نور» يك مضافي است به يك مضاف‏اليه، مضاف‏اليه آن «اللّه» است كه نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ در مورد خود قرآن و پيامبر اكرم و ائمه معصومين ـ صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين ـ نيز تعبير «نور» آمده است، خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً؛ ما نمى‏توانيم بفهميم آن چه وجود و چه سنخي است، نبايد هم چنين توقعي داشته باشيم؛ اما همين كه به ما ياد داده‏اند كه اين اندازه را بگوييم ما تشكر مى‏كنيم و خدا را سپاس مى‏گزاريم كه اين اندازه از معارف اهل‌بيت(ع)، سهم ما شده تا بدانيم يک نوري است كه براي ذات خداي متعال است، و يک نور مخلوق خداست. آن نور مراتب نازل‏تري دارد، كه تكثر پيدا مى‏كند در وجود حضرات معصومين ـ صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين ـ و از آن نور شعاعي در دل‏هاي مستعد و شيعيان خالص و راستين نيز مى‏تابد.

رزقنا الله و اياكم ان‏شاء الله

1. احزاب / 56.

2. بحارالأنوار، ج 99، ص 92، باب 7، «زيارة الإمام المستتر عن الأبصار».

3. آل‏عمران / 7.

4. زمر / 42.

5. بحارالأنوار، ج 15، ص 24، باب 1.

6. أحمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ص 205 المخطوط؛ «كُنْتُ أَنَا وَ عَليٌّ نُورا بَيْنَ يَدَيِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ آدَمَ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عامٍ، فَلَمّا خَلَقَ اللّهُ تَعالي آدَمَ قَسَّمَ ذلِكَ النُّورَ جُزْئَيْنَ فَجُزْءٌ أَنَا وَ جُزْءٌ عَليّ»

7. ر.ك: بحارالأنوار، ج 36، ص 73، باب 37، «أنه عليه‌السلام المؤذن بين الجنة و النار».

8. بحارالأنوار، ج 26، ص 264، باب 5، «جوامع مناقبهم و فضائلهم».

9. ر.ك: الكافي، ج 1، ص 194، باب «أن الأئمة عليهم‌السلام نور الله عز و جل»؛ «لَنُورُ الْإِمَامِ فِي قُلُوبِ الْمُؤمِنِينَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِيئَةِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ يُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤمِنِين».

10. نور / 35.