دروس فلسفه اخلاق

وزيري، شوميز، 204 صفحه، چاپ اول سال 1367.

اين اثر، اولين كتاب جامعِ فارسى در زمينه مسائل كلى فلسفه اخلاق و حاصل سلسله بحث‌‌هاى فلسفه اخلاق است كه حضرت آيت الله مصباح در مؤسسه در راه حق تدريس كرده‌‌اند، و بارها از سوى انتشارات مؤسسه اطلاعات چاپ و منتشر شده است.

محتواى كتاب شامل پانزده جلسه مطالب تطبيقى ميان فلسفه اخلاق اسلامى و فلسفه اخلاق غربى است. در اين اثر نظريات تازه و راه‌‌گشايى در زمينه اين شاخه بنيادين و مهم از علم اخلاق ارائه گرديده است.

در جلسه اول، مفاهيم لغوى و اصطلاحى اخلاق، علم اخلاق و فلسفه اخلاق توضيح داده شده، و اهميت اخلاق و فلسفه اخلاق و ارتباط برخى مباحث فلسفه اخلاق با مباحث علم كلام و اصول فقه بيان گرديده است. آن‌‌گاه ريشه‌‌هاى سردرگمى فلاسفه اخلاق غرب شناسايى شده‌‌اند. سردرگمى درباره انشايى يا اخبارى بودن قضاياى اخلاقى، منشأ پيدايش احكام اخلاقى (عقل، جامعه يا خدا)، منشأ حكم اخلاقى (حسن فعلى يا حسن فاعلى)، الزام در احكام اخلاقى و رابطه آن با اختيار انسان، از جمله اين دلايل است.

سپس ماهيت موضوع و محمول قضاياى اخلاقى، از نوع معقولات ثانيه فلسفى دانسته شده و اين نتيجه به دست آمده است كه: قضاياى اخلاقى از سنخ قضاياى خبرى و كاشف از واقعيت‌‌هاى نفس‌‌الامرى هستند كه با چند واسطه از خارج گرفته مى‌‌شوند (يعنى از سنخ معقولات ثانيه فلسفى هستند كه مابه‌ازاى خارجى ندارند؛ بلكه منشأ انتزاعشان در خارج است).

در جلسه دوم، ويژگى مفاهيم اخلاقى بررسى مى‌‌گردد. در اين بحث ثابت مى‌‌شود قضاياى اخلاقى از قبيل قضاياى انشايىِ صرف نيستند؛ بلكه واقعيت اخبارى دارند و از ضرورت بالقياس ميان فعل و نتيجه آن حكايت مى‌‌كنند (اين نظريه از نظريات تازه و ابتكارى حضرت استاد مصباح یزدی است). در پايان تفاوت ميان مفهوم اخلاقى و حقوقى بيان مى‌‌شود.

جلسه سوم به حسن و قبح اخلاقى مى‌‌پردازد. فرض‌‌هاى مختلف درباره معناى حسن و قبح اخلاقى، و ديدگاه‌‌هاى مختلف اشاعره و معتزله در اين زمينه ارزيابى مى‌‌شود و در نهايت، روشن مى‌‌گردد كه مفهوم حسن و قبح اخلاقى نيز از جمله معقولات ثانيه فلسفى است كه از ضرورت بالقياس ميان فعل و نتيجة آن حكايت مى‌‌كند.

جلسه چهارم، درباره چيستى ارزش اخلاقى و منشأ آن است. در اين بحث ثابت مى‌‌شود كه رابطه واقعيات با ارزش اخلاقي و بايدها و نبايدهاي آن از قبيل رابطه قوانين رياضى، طبيعى، و حقوقى با بايدها و نبايدها در اين علوم است. همان‌گونه كه بايدها و نبايدها در علوم طبيعي از ارتباط ميان دو واقعيت به نحو علّى و معلولى حكايت مى‌‌كنند، در ارزش اخلاقى نيز «بايد» به معناى ضرورت بالقياس علّى و معلولى ميان فعل و نتيجه فعل است. سپس ارزش اقتصادى با ارزش اخلاقى مقايسه شده و نقش انگيزه و نيت در ارزش اخلاقى مورد تأكيد قرار گرفته است، و در نهايت نيز قيدهاى ارزش اخلاقى تبيين شده است.

از جلسه پنجم بحث درباره مكاتب اخلاقى آغاز مى‌‌شود. اين مكاتب سه دسته‌‌اند: دسته اول مكاتبى كه مفاهيم اخلاقى را فاقد هرگونه واقعيتى مى‌‌دانند؛ دسته دوم مكاتب طبيعت‌‌گرايند؛ و دسته سوم مكاتبى هستند كه مفاهيم اخلاقى را داراى واقعيتى ماوراى طبيعى و متافيزيكى مى‌‌دانند. آن‌‌گاه از ميان مكاتب دسته اول «مكتب هيوم و مور» و نظريه منسوب به اشاعره و نيز نظريه جامعه‌‌گرايان ارزيابى و نقد مى‌‌شود و همچنين به بحث «رابطه هست و بايد» اشاره مى‌‌گردد.

در جلسه ششم مكاتب دسته دوم، كه مفاهيم اخلاقى را ناشى از واقعيت‌‌هاى طبيعى مى‌‌دانند (طبيعت‌‌گرايان) مورد نقد قرار گرفته است؛ مكاتبى چون لذت‌‌گرايى شخصى اريستپوس، مكتب اپيكوريسم، مكتب منفعت‌‌طلبى بنتام و جان استوارت ميل، مكتب عاطفه‌‌گرايى، و تطورگرايى هربرت اسپنسر.

درجلسه هفتم در ادامه بحث از مكاتب دسته دوم، مكتب قدرت‌‌گرايى نيچه و مكتب ماركسيسم كه اقتصاد را زيربناى اخلاق مى‌‌داند مورد نقد و ارزيابى قرار گرفته است. سپس از مكاتب دسته سوم، نظريه روسو و وجدان اخلاقى نقد و بررسى شده است.

جلسه هشتم در ادامه بحث از مكاتب دسته سوم، به مكتب وظيفه‌‌گرايى كانت پرداخته است.

در جلسه نهم، بررسى مكاتب دسته سوم ادامه يافته، مكتب كلبيون (نفى كامل تعلقات دنيوى و اعتقاد به شر بودن نظام اين جهان) و نيز مكتب رواقيون و اصول مهم جهان‌‌بينى آنان ارزيابى و نقد مى‌‌شود و ديدگاه قرآنى در اين زمينه بيان مى‌‌گردد.

جلسه دهم به مكاتب دسته سوم اختصاص دارد. نظريات سقراط، افلاطون و ارسطو درباره ملاك كمال و سعادت آدمى مطرح، و ديدگاه مُثُل افلاطونى و اعتدال ارسطويى نقد مى‌‌شود.

در جلسه يازدهم پس از رد نظريات مختلفى كه تاكنون ارزيابى شده‌‌اند، نوبت به طرح نظريه‌‌اى مى‌‌رسد كه به منزله نظريه اسلامى اختيار شده است، و اصول آن با توجه به كاستى‌‌هاى نظريات سابق و جبران آنها تبيين مى‌‌گردد.

در جلسات دوازدهم تا چهاردهم، اصول نظريه مختار به صورت كاملاً تفصيلى تبيين شده است.

جلسه پانزدهم به جمع‌‌بندى نتايج درباره خاستگاه مفاهيم اخلاقى اختصاص يافته است.

جلسه شانزدهم به مسؤوليت اخلاقى و منشأ آن مى‌‌پردازد.

و بالاخره در جلسه هفدهم بحث مهم اطلاق و نسبيت در اخلاق مطرح گشته و با اثبات اطلاق فى‌‌الجمله احکام اخلاقى، مراد از اين اطلاق بيان مى‌‌شود. هم‌چنين حضرت استاد در اين مقام شبهات نسبيت‌‌گرايان را نيز پاسخ گفته است.

لازم به ذكر است كه پيش از تدوين اين اثر، كتاب «كلمةٌ حول فلسفة الاخلاق» توسط حضرت استاد، با قلمى سليس و روان به عربى نگاشته شده و به كوشش مؤسسه در راه حق منتشر گرديده بود. در اين كتاب مهم‌‌ترين مباحث فلسفه اخلاق براى آشنايان به زبان عربى تبيين شده است. همچنين  اين اثر با اضافات و تحقيق حجت‌الاسلام آقاى دکتر احمدحسين شريفى در دو جلد نگارش يافته و به نام‌هاي «فلسفه اخلاق» (توسط شركت چاپ و نشر بين‌‌الملل در بهار 1381)، و «نقد و بررسي مکاتب اخلاقي» (به همت انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) در سال 1384) به چاپ رسيده است.