راه‌شناسى (معارف قرآن 4)

وزيري، گالينگور، 236 صفحه، چاپ اول 1376، چاپ نهم 1392.

معارف قرآن مجموعه کتاب‌هايي است که در آن، حضرت استاد به دسته‌بندي موضوعي آيات قرآن کريم پرداخته‌اند که اين مجموعه از جمله آثار ابتکاري و بديع ايشان محسوب مي‌شود. حضرت استاد در آغاز ضمن تأکيد بر لزوم گنجاندن درس تفسير در مجموعه دروس اصلى حوزه علميه، از مرحوم علامه طباطبايى، در مقام پيشگام و پرچمدار تدريس و نگارش تفسير در حوزه تقدير مي‌کنند و ارائه يك دوره كامل تفسير را به منزله متن درسى، ناميسر مي‌شمارند و همچنين انتخاب بخش هايى از تفسير قرآن را نيز ناكافى و غيرمفيد مى دانند، و دسته بندى موضوعى آيات را تنها راه ممكن و مفيد مى بينند. البته اين دسته بندى مي‌‌بايد با نظم منطقى و بيانى موجز و متناسب با كتاب درسى عرضه گردد.

در زمينه دسته‌بندى موضوعى آيات قرآن كريم نيز استاد طرحى بديع و ابتكارى را پيشنهاد مى‌كنند كه در قياس با طرح‌‌هاى سابق كه آيات را بر محور «عقايد، احكام و اخلاق» يا بر محور «انسان و ابعاد وجودى او» دسته‌بندى مي‌‌كردند، امتيازات چشم‌‌گيرى دارد. در اين طرح، موضوعات آيات مورد بحث، بر محور «اللّه» كه هستى‌‌بخش همه كائنات است، دسته‌‌بندى شده، و با الهام از آيه شريفه أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا...، بحث از نقطه معينى آغاز مى‌‌گردد و پس از تكميل آن در هر مرحله، به ترتيب به مراحل پايين تر ـ كه در طول يكديگرند ـ مى‌‌رسد، و در نتيجه ارتباط منطقى ميانِ هر مبحث با مبحث قبل برقرار مى‌‌شود. بر اين اساس موضوعات مورد بحث در دروس تفسير موضوعى حضرت استاد به ترتيب ذيل است:

1. خداشناسى: اين بخش با بحث در زمينه شناخت خداوند آغاز مى شود و به بحث درباره كليات و تفاصيل افعال الهى خاتمه مي‌يابد.

2. جهان‌‌شناسى: خلقت جهان هستى، يكى از افعال الهى است و از اين جهت مباحث اين بخش با بخش قبلى ارتباط مى‌‌يابد، و به اينجا مى‌‌رسد كه خلقت همه پديده‌‌هاى جهان، مقدم بر خلقت «انسان» به منزله شريف‌‌ترين مخلوق خداوند بوده است.

3. انسان‌‌شناسى: در اين بخش اثبات مى‌‌شود كه انسان موجودى تك‌‌بعدى نبوده، زندگى او در دنيا مقدمه زندگى اخروى است، و او در اين سير نيازمند راه و طريق وصول به كمال و جاودانگى است.

4. راه‌‌شناسى: در اين بخش، سخن بر سر شناخت راه درست وصول به سعادت آدمى است. اين موضوع به مباحث رسالت و نبوت و امامت تسرى مى‌‌يابد و به اين ترتيب با بخش بعدى مرتبط مى‌‌شود.

5. راهنماشناسى: صفات و ويژگى‌‌هاى راهنمايان طريق هدايت و چگونگى هدايت آنان موضوع اين مبحث است. حلقه اتصال اين مبحث با مباحث بخش بعد، طرح بحث كتب آسمانى پيشين است كه به قرآن شناسى مى‌‌انجامد.

6. قرآن‌‌شناسى: اين بخش قرآن را از زبان خود قرآن معرفى مى‌‌كند و از آنجا كه در اين بخش از تزكيه و تعليم، به منزله هدف قرآن سخن به ميان آمده، زمينه بحث تزكيه و انسان‌‌سازى قرآن فراهم مى‌‌آيد.

7. اخلاق يا انسان‌‌سازى قرآن: در اين مقام ديدگاه‌‌هاى اخلاقى قرآن تبيين مى‌‌گردد و ثابت مى‌‌شود كه عبادت و بندگىِ خدا، تنها اكسير انسان‌‌سازى است.

8. برنامه هاى عبادى قرآن: در اين بحث به برنامه‌هاي عبادي قرآن اعم از برنامه هاى فردى و اجتماعى اشاره مي‌شود.

9. احكام فردى قرآن

10. احكام اجتماعى قرآن: در مقدمه اين بخش، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن مورد بحث قرار مى‌‌گيرد.

بنابراين، معارف قرآن از نقطه آغاز هستى شروع مى‌‌شود و به ترتيب مراحل خلق و تدبير را با حفظ محوريت «اللّه» برمى‌‌رسد، و سرانجام با بيان ويژگى‌‌هاى جامعه آرمانى انسان ختم مى‌‌گردد.

نظر به اهميت محتوايى و غناى درسى اين مجموعه، سه بخش نخست آن به قلم آقاى محمد عبدالمنعم الخاقانى به عربى ترجمه شده است كه ناشران ترجمه عربى اين كتاب، انتشارات دارالهادى قم و دارالاسلامية لبنان، آن را بارها به چاپ رسانده اند.

همچنين، ترجمه انگليسى بخش نخست اين مجموعه، يعني خداشناسى با عنوان The Learnings of the Glorious Quran (تعليمات قرآن كريم) توسط آقاى م. ج. خليلى صورت گرفته و در سال 1994 ميلادى به کوشش سازمان تبليغات اسلامى چاپ و منتشر گرديده است. در ضمن ترجمه اردوي بخش «انسان‌شناسي» توسط حجت‌الاسلام والمسلمين سيد ولي‌الحسن رضوي در حال انجام است.

گفتني است سه بخش نخست مجموعه معارف قرآن، يعني «خداشناسي»، «کيهان‌شناسي» و «انسان‌شناسي»، و بخش هفتم، يعني «اخلاق در قرآن» در مجموعه‌آثار حضرت استاد با عنوان «مشکات» نيز به چاپ رسيده است.

ترتب بحث راه و راهنماشناسى بر مباحث پيشين معارف قرآن، به خصوص بر بحث انسان‌‌شناسى در قرآن از آن رو است كه در اين بحث ثابت مى‌‌شود انسان، اشرف مخلوقات است و هدف از خلقت او اين است كه با اختيار خود راه سعادت حقيقى خويش را بپيمايد، و اين‌جاست كه بايد لزوم شناخت راه سعادت و راهنمايانى كه اين راه را مى‌‌شناسانند مورد بحث قرار گيرد. از اين رو نوبت به طرح موضوع راه و راهنماشناسى مى‌‌رسد.

در بخش راه‌‌شناسى اين مباحث عمده مطرح شده است:

ابزار شناخت راه: انسان نمى‌‌تواند راه حقيقى سعادت را با ابزارهاى بشرىِ شناخت از قبيل حس و عقل و تجربه، به طور كامل بشناسد و ناگزير، اين راه سعادت مى‌‌بايست با نور وحى به بشر نمايانده شود؛

اهداف بعثت انبيا: اين اهداف عبارتند از: هدايت تشريعى مردم، تعليم مردم، اصلاح تحريف‌‌ها، رفع اختلافات دينى، قضاوت و حكومت، تذكر، انذار و تبشير، و مبارزه با ظلم و فساد؛

بشر بودن پيامبران: چرا پيامبران از جنس فرشتگان نيستند، و بشر بودن آنان به چه معناست و چه تأثيرى در هدايت آدميان دارد؟

معجزه: ضرورت معجزه براى اثبات ادّعاى نبوت، حقيقت و ماهيت معجزه، اشاره به بحث اعجاز قرآن به منزله يكى از معجزات پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و مهم ترين معجزه آن حضرت؛

عصمت: دايره شمول عصمت (مراتب و اشخاص)، پاسخ به شبهاتى در زمينه عصمت انبيا (عليهم السلام).

اشتراك و تمايز اديان: اديان الهى در جزئيات احكام با هم اختلاف دارند؛ اما روح دعوت همه انبيا «اسلام» است. موضوع ديگرى كه در اين مقام بررسى مى‌‌شود علل اختلاف در ميان اديان است كه به طور كلى عبارتند از: الف) بغى و سركشى؛ ب) تحريف دين.

گفتني است در همه مباحث اين کتاب سعى شده است که مطالب از دايره دلالت آيات خارج نشود، و حتى روايات ناظر به باب‌‌هاى مختلفِ مورد بحث، با محك دلالت آيات، مورد استناد و ارزيابى قرار گرفته‌‌اند. همچنين استدلال هاى عقلى در جهت دلالت معانى و مضامين آيات ارائه شده است.

لازم به ذکر است بخش‌هاي «راه و راهنماشناسي» از مجموعه معارف قرآن توسط حجت‌الاسلام سيد ضرغام حيدر نقوي به زبان اردو ترجمه و جهت نشر به کشور هندوستان ارسال شده است. هم‌چنين اين دو بخش به همت حجت‌الاسلام والمسلمين محمدعبدالمنعم الخاقاني به زبان عربي ترجمه شده و توسط انتشارات نشر الفقاهه با عنوان «النبوة في القرآن» به چاپ رسيده است.

شايان ذكر است بخش‌هاي راه‌شناسي و راهنما‌شناسي در يك مجلد به چاپ رسيده است.