درس سي‌وسوم

مصونيت قرآن از تحريف

·مقدمه

·زياد نشدن چيزي بر قرآن

·كم نشدن چيزي از قرآن

مقدمه

چنانكه قبلاً اشاره شد، دليل ضرورت نبوت، اقتضا دارد كه پيام‌هاي الهي به‌طور سالم و دست‌نخورده، در دسترس انسان‌ها قرار گيرد تا بتوانند از آنها براي پيمودن راه سعادت دنيا و آخرتشان بهره بگيرند. بنابراين، مصونيت قرآن كريم تا هنگام ابلاغ به مردم، مانند هر كتاب آسماني ديگر جاي بحث ندارد؛ اما چنان‌كه مي‌دانيم، ساير كتب آسماني، بعد از آنكه در اختيار مردم قرار گرفت، كمابيش دستخوش تحريفات و تغييراتي گرديد و يا پس از چندي به دست فراموشي سپرده شد؛ چنانكه امروز اثري از كتاب حضرت نوح و حضرت ابراهيمعلیه السلام در دست نيست و كتاب حضرت موسي و حضرت عيسيعلیه السلام به‌صورت اصلي يافت نمي‌شود. با توجه به اين مطلب، سؤالي مطرح مي‌شود: از كجا بدانيم كه آنچه امروز به نام آخرين كتاب آسماني در دست ماست، همان كتابي است كه بر پيامبر اسلامصلی الله علیه و آله نازل شده و هيچ‌گونه تغيير و تبديلي در آن، راه نيافته و نه چيزي بر آن افزوده و نه چيزي از آن كاسته شده است؟

البته كساني كه اندك آشنايي با تاريخ اسلام و مسلمين داشته باشند و از اهتمام رسول اكرم و جانشينان معصومشصلی الله علیه و آله به كتابت و ضبط آيات قرآن آگاه باشند و همچنين از اهتمام مسلمانان به حفظ كردن آيات قرآن، مطلع باشند (به‌طوري‌كه تنها در يك جنگ، عدد شهدايي كه حافظ قرآن بودند، به هفتاد نفر رسيد) و نيز از نقل متواتر قرآن در طول چهارده قرن و اهتمام به شمارش آيات و كلمات و حروف و مانند آنها باخبر باشند، احتمال كمترين تحريف در اين كتاب شريف را نخواهند داد. ولي صرف‌نظر از اين قراین

يقين‌آور تاريخي، مي‌توان مصونيت قرآن كريم را با بياني مركب از يك دليل عقلي و يك دليل نقلي نيز ثابت كرد؛ يعني مي‌توان نخست، زياد نشدن چيزي بر قرآن كريم را با دليل عقلي ثابت كرد و بعد از ثابت شدن اينكه قرآن موجود، ازطرف خداي متعال است، با استناد به آيات آن، كاسته نشدن چيزي از آن را نيز به اثبات رساند.

ازاين‌روي، موضوع مصونيت قرآن شريف از هرگونه تحريف را در دو بخش جداگانه، مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

زياد نشدن چيزي بر قرآن

زياد نشدن چيزي بر قرآن كريم، مورد اجماع همه مسلمانان، بلكه مورد اتفاق همه آگاهان جهان است و هيچ‌گونه حادثه‌اي كه منشأ احتمال افزايش چيزي بر قرآن شود، روي نداده، و هيچ‌گونه سندي براي چنين احتمالي، قابل ارائه نيست. درعين‌حال، مي‌توان فرض افزايش را با دليل عقلي نيز ابطال كرد؛ به اين بيان اگر فرض شود كه مطلب تامي بر قرآن افزوده شده، معنايش اين است كه آوردن مثل قرآن، امكان داشته است و چنين فرضي با اعجاز قرآن و عدم توانايي بشر بر آوردن مثل آن، سازگار نيست. اگر فرض شود كه تنها يك كلمه يا آیه كوتاه (مانند «مُدْهامَّتانِ»)(1)افزوده شده، لازمه‌اش اين است كه نظم سخن به هم خورده باشد و از صورت اصلي اعجازآميزش خارج شده باشد و در اين صورت، قابل تقليد و آوردن مثل آن خواهد بود؛ زيرا نظم اعجازآميز عبارات قرآني، به انتخاب كلمات و حروف نيز بستگي دارد و با دگرگوني آنها از حالت اعجازآميز، خارج مي‌شود.

پس با همان دليلي كه معجزه بودن قرآن كريم ثابت شد، محفوظ بودن آن از اضافات نيز ثابت مي‌شود؛ چنانكه با همين دليل، كم شدن كلمات يا جملاتي كه موجب خروج آيات از حالت اعجاز باشد، نفي مي‌گردد. اما عدم حذف يك سوره كامل يا يك مطلب تام، به‌گونه‌اي‌كه موجب خارج شدن بقية آيات از حالت اعجاز نباشد، احتياج به دليل ديگري دارد.

1. ر.ك: الرحمن (55)، 64.

كم نشدن چيزي از قرآن

بزرگان علماي اسلام از شيعه و سني، تصريح و تأكيد كرده‌اند همان‌گونه كه چيزي بر قرآن كريم افزوده نشده، چيزي هم از آن كم نشده است. براي اين مطلب، دلايل فراواني آورده‌اند، ولي متأسفانه در اثر نقل پاره‌اي روايات مجعول در كتب حديث فريقين، و برداشت نادرست از برخي روايات معتبر،(1)بعضي احتمال داده‌اند و يا حتي تأييد كرده‌اند كه آياتي از قرآن كريم، حذف شده است.

علاوه بر وجود قراین قطعي تاريخي بر مصونيت قرآن كريم از هرگونه تحريف ـ خواه به زياد كردن باشد و خواه به حذف كردن‌ـ و علاوه بر اينكه حذفي كه موجب به هم خوردن نظم اعجازآميز آن باشد، به‌وسیله دليل اعجاز نفي مي‌شود، مي‌توان مصونيت از حذف آيه يا سوره مستقل را از خود قرآن كريم استفاده كرد؛ يعني بعد از آنكه ثابت شد همه قرآن موجود، كلام خداست و چيزي بر آن افزوده نشده، مفاد آيات آن به‌عنوان محكم‌ترين دلايل نقلي و تعبدي، حجت مي‌شود. يكي از مطالبي كه از آيات كريمة قرآن به دست مي‌آيد، همين است كه خداي متعال، مصونيت اين كتاب را از هرگونه تحريفي ضمانت كرده است؛ برخلاف ساير كتب آسماني كه نگه‌داري آنها به عهدة مردم گذاشته شده بود.(2)

اين مطلب از آیه 9 سوره حجر، استفاده مي‌شود كه مي‌فرمايد: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنّا لَهُ لَحافِظُونَ.

اين آیه شريفه از دو جمله تشكيل يافته است: در جملة اول (وإِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْر) بر اين مطلب تأكيد شده كه قرآن كريم ازطرف خداي متعال نازل شده و در هنگام نزول، هيچ‌گونه تصرفي‌ در آن صورت نگرفته است؛ در جملة دوم (إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ) با استفادة

1. مانند رواياتى كه در مقام تفسير آيات و ذكر بعضى از مصاديق آنها، يا در مقام ابطال تفسيرهاى غلط و تحريف‏هاى معنوى است و از آنها چنين برداشت شده كه دلالت بر حذف كلمات يا عباراتى از قرآن كريم دارد.

2. چنانكه در آیه 44 سوره مائده درباره علماى يهود و نصارى مى‏فرمايد: بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتابِ اللّهِ وَكانُوا عَلَيْهِ شُهَداء.

مجدد از ادوات تأكيد و هيئتي كه دلالت بر استمرار مي‌كند، محفوظ بودن هميشگي قرآن از هرگونه تحريفي تضمين شده است.

اين آيه هرچند دلالت بر اضافه نشدن چيزي بر قرآن نيز دارد، استدلال به آن براي نفي اين قسم از تحريف، نوعي استدلال دوري است؛ زيرا فرض زياد شدن چيزي بر قرآن، شامل زياد شدن همين آيه هم مي‌شود و ابطال چنين فرضي با خود اين آيه، صحيح نيست. ازاين‌روي، ما آن فرض را با استناد به دليل معجزه بودن قرآن كريم، ابطال كرديم و سپس با استفاده از اين آیه شريفه، محفوظ بودن آن را از حذف آيه يا سوره مستقلي (به‌نحوي‌كه موجب به هم خوردن نظم اعجازآميز آن نشود) نيز ثابت كرديم. بدين‌ترتيب، مصونيت قرآن كريم از تحريف به زيادي و حذف، با بياني مركب از يك دليل عقلي و يك دليل نقلي، ثابت مي‌شود.

در پايان لازم است اين نكته را خاطرنشان كنيم كه منظور از مصونيت قرآن شريف از تحريف اين نيست كه هرجا كتابي به نام قرآن يافت شود، قرآن كامل و محفوظ از اشتباهات كتابتي يا قرایني باشد و يا هيچ‌گونه تفسير غلط و تحريف معنوي درباره آن، امكان نداشته باشد و يا آيات و سوره‌هاي آن به ترتيب نزول، تنظيم شده باشد؛ بلكه منظور اين است كه قرآن كريم آن‌چنان در ميان بشر باقي بماند كه طالبان حقيقت، امكان دسترسي به همه آيات آن بدان‌گونه كه نازل شده است، داشته باشند. بنابراين، ناقص بودن يا غلط داشتن بعضي از نسخه‌هاي قرآن، يا اختلاف قرائت‌‌ها، يا تنظيم آيات و سوره‌هاي آن برخلاف ترتيب نزول، يا وجود تحريف‌هاي معنوي و انواع تفسیرِ به رأي، منافاتي با مصونيت قرآن كريم از تحريف مورد بحث ندارد.

پرسش

1. زمينة طرح مسئلة «مصونيت قرآن از تحريف» را بيان كنيد.

2. چه شواهد تاريخي بر مصونيت قرآن، وجود دارد؟

3. مصونيت قرآن را با چه بياني مي‌توان اثبات كرد؟

4. زياد نشدن چيزي بر قرآن را اثبات كنيد.

5. به چه دليل، چيزي از قرآن كم نشده است؟

6. آيا با همين دليل مي‌توان ثابت كرد كه چيزي بر قرآن، اضافه نشده است؟ چرا؟

7. توضيح دهيد كه نقص و غلط در بعضي از نسخه‌هاي قرآن و اختلافات قرائات، يا اختلاف ترتيب كتابت آيات و سوره‌هاي آن با ترتيب نزول، يا وجود تفسيرهاي نادرست و تحريف‌هاي معنوي، منافاتي با مصونيت قرآن از تحريف مورد بحث ندارد.